رویکرد زایایی و محدودیت های آن در فرایندهای واژه سازی در واژگان و اصطلاحات قرآنی

اصطلاح «زایایی»برای اولین بار توسط دنیس (۱۸۳۸) مورد استفاده قرار گرفت. او زایایی را معادل«زنده بودن» به کار برد. یسپرسن (۱۹۴۲)، دارمستتر ، گریم  و دیگران نیز زایایی را با همین مفهوم به کار برده اند. بر مبنای اصول و مفاهیم زایایی، تولید و تحول واژگان به صورت ساخت­های هدفمند طی مراحل خاصی صورت می­ گیرد. موضوع زایایی، مسئله همه یا هیچ نیست، بلکه فرایندی است با دو مشخصه اصلی: درجه­ پذیری و تحول در طول زمان که در اجرای فرایندهای آن گاهی محدودیت­های خاصی روی می­ دهد و از تولید واژگان جدید جلوگیری می­ نماید. در این پژوهش، فرایندهای واژه­ سازی در ساخت واژگان و اصطلاحات قرآنی بر مبنای اصول زبان­شناسی و در چارچوب نظریات زایایی مورد مطالعه و دقت نظر قرار گرفت. در رویکرد زایایی در رابطه با سطوح مختلف فرایندهای واژه ­سازی، قواعد، محدودیت ها و موانعی حاکم است. از دسته محدودیت­های حاکم بر زبان­ها در تولید یا بروزرسانی واژگان یک زبان، می­توان به محدودیت­های «معنایی، آوایی، صرفی، نحوی، زیبایی شناختی، دلایل تاریخی و عوامل برون­زبانی» اشاره کرد. محدودیت های معنایی به سبب وجود بار معنایی منفی، مانع استعمال واژه می ­گردد وگاهی وجود یک وام ­واژه مانع از تولید واژه جدیدی با همان معنا یا کاربرد ­شود و از دیگر موارد می­ توان توسیع معنایی در مفاهیم واژگانی را عنوان کرد. محدودیت­های آوایی و فرایندهای آن در حوزه تجوید، اعلال و بلاغت در زبان قرآن به وفور یافت می­ شود. بر اساس روابط هم­نشینی واجی و مشخصه­ های همگونی، و رعایت این فرایند آوایی، حس زیبایی شناختی و شبکه مفهومی خاص در کلام متبادر می­ گردد. ساخت صرفی پایه حداقل به سه روش برای وندافزایی محدودیت ایجاد می­ کند؛ ممکن است پایه به طبقه صرفی خاصی متعلق باشد گاه وندافزایی منوط به این است که آیا پایه قبلا مورد وندافزایی قرار گرفته است و سوم اینکه ساخت صرفی پایه، استحقاق وندافزایی دارد. بنا بر محدودیت­های نحوی، وندهای اشتقاقی فقط به پایه­ های معینی متصل می­شوند. بعضی از تغییرات واژگانی دلایل تاریخی دارند؛ تغییر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی که سبب تغییر و تحول در واژگان و یا سبب ایجاد محدودیت در آنها می­گردند. یکی دیگر از مهمترین عواملی که در همه زبان­ها مانع واژه­ سازی می ­شود، وام­گیری بسیار گسترده از زبان دیگر باشد. به سبب همین محدودیت­ها است که گاهی با یک سری مفاهیم و اصطلاحات خاصی در زبان قرآن روبرو شده که با آنچه میان قوم عرب آن دیار رایج بود، کم و بیش تفاوت­ دارد. همین امر سبب شده است تا واژه­ شناسان در پی جستجوی ریشه و یا تحولات حاکم بر آن واژگان برآیند.

Keywords:

Sociolinguistics , Holy Quran , Generativity of Language , Word Formation , Linguistic Gradability , Vocabulary Constraints , زبان شناسی اجتماعی , قرآن کریم , زایایی زبان , واژه سازی زبان , درجه پذیری زبانی , محدودیت های واژگانی