بررسی و مطالعه کوشک و چهارباغ تاریخی تخریب شده در محله «آبشاهی» یزد؛ بازیافت طرح و دوره تاریخی ساخت

شهر یزد یکی از مهم ترین شهرهای حاشیه کویر در ایران است؛ رشته قنواتی تاریخی که از سفره های آب زیرزمینی دامنه های شیرکوه در دو شهر تفت و مهریز تغذیه می کنند، شکل گیری، توسعه و حیات این شهر را تا سده های اخیر تضمین کرده اند. پهنه گسترده دشت یزد- اردکان، که محور عبور این قنوات است، زمین های مستعد پهناوری را در اختیار ساکنان یزد قرار داده است. در آستانه این دشت که عمدتا مناطق جنوبی و جنوب شرقی شهر محصور و تاریخی یزد را در برمی گیرد، از سده هشتم هجری به بعد طرح پروژه های بزرگی از باغ و باغ پردازی ریخته شد. علاقه و تلاش امرا و حکام، وابستگان دربار و عموم مردم در اجرا و پرداخت دستینه های پرشمار در این ناحیه، زمینه شکل گیری و توسعه باغ- محله هایی را فراهم کرد که تا اواخر دوره قاجاری همچنان هم بر تعداد و هم بر وسعت شان افزوده می شد، اما توسعه غیراصولی کالبدی شهر یزد نیز همانند بسیاری از شهرهای تاریخی ایران در طی یک سده اخیر، موجودیت این باغ محلات را به طور جدی و فراگیر تهدید و به صورتی موضعی تخریب کرد. از این روی آنچه که در آغاز مستقل از بدنه شهر شکل گرفته بود، ابتدا به تنه شهر الحاق و پس از آن با ساخت وسازهای بی رویه به طور تقریبی هویت تاریخی و به طور کامل هویت عملکری اش را از دست داد. تصاویر هوایی قدیمی، بقایایی از حصارهای محیطی این دستینه ها و گاه باقی مانده ای از عمارات میان آنها را به خوبی ضبط کرده اند. این دسته از پدیده های انسانی که هم اکنون کمتر نشانی از آنها برجای مانده، نشان می دهند که طبیعت مصنوع شهر یزد منحصر به باغات مهمی که هم اکنون نیز وجود دارند، نیست، بلکه درگذشته سیمایی متفاوت تر تجربه کرده است.پژوهشی که از نظر می گذرد، با بهره گیری از رهیافت تاریخی و با مطالعه ای که داده های قراین تاریخی را با اسناد تصویری قدیمی تطبیق داده، کوشیده است هویت، ساختار و بانی یکی از این باغات تاریخی را بازیابد. این باغ در همسایگی بلافصل جنوب شرق محدوده ای قرار داشته که هم اکنون حدود محله تاریخی «آبشاهی» یا «نعیم آباد» را معین می کند. برآیند پژوهش نشان می دهد که ساختار معماری موجود، حصار محیطی یک چهارباغ بوده است. در کناره بیرونی جبهه شمالی، بقایای نسبتا سالم تر عمارتی دیده می شود که به منزله عمارت دروازه یا «عالی قاپو» مورد استفاده قرار می گرفته است. در میان چهارباغ، بقایای کوشک دوطبقه ای قابل شناسایی است که از طریق چهار ایوان به چهارباغ و چهارسوی اصلی مجموعه چشم انداز داشته است. الگوی ساختاری این کوشک همان «هشت بهشت» است که در سده های متاخر دوران اسلامی طرح غالب کوشک های چهارباغ ها شده بود.این مجموعه که به نظر می رسد نامش «باغ ارم» بوده، احتمالا در دوره فتحعلی شاه  قاجار و به دست عبدالرضاخان امیرموید (حک: ۱۲۴۵-۱۲۴۳ هجری)، بیستمین فرزند محمدتقی خان بافقی (حک:۱۱۶۱-۱۲۱۷ هجری) و در واپسین سال از حکومت رسمی اش در یزد یعنی در سال ۱۲۴۵ هجری ساخته شده است.

بررسی و مطالعه کوشک و چهارباغ تاریخی تخریب شده در محله «آبشاهی» یزد؛ بازیافت طرح و دوره تاریخی ساخت Keywords:

معماری دوران اسلامی , دوره قاجاری , چهارباغ , کوشک , یزد