تاثیر کوتاه مدت آتش سوزی بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و پوشش گیاهی گززارهای تالاب قره قشلاق، استان آذربایجان شرقی

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: آتش سوزی از مهم ­ترین عوامل بوم شناختی است که می تواند عملکرد بوم سازگان های طبیعی را تغییر دهد. آتش یکی از مهمترین وقایع طبیعی است که بوم سازگان­ های جنگلی را تهدید می ­کند. شدت و فراوانی آتش سوزی های جنگلی به ­دلیل افزایش جمعیت در مناطق آسیب پذیر و اثرات تغییرات آب­ و هوایی جهانی، روزانه در حال افزایش است. این عامل علاوه بر اینکه باعث تلفات جانی و مالی می شود، تهدید بزرگی برای شرایط متعادل اکولوژیکی پوشش­ های گیاهی و حفاظت از محیط زیست است. هر ساله هزاران آتش­ سوزی در اراضی طبیعی در سراسر جهان فاجعه‎هایی را به‎وجود می‎آورد که قابل اندازه‎گیری و توصیف نیستند. این موضوع برای سال ها مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. در این پژوهش، با توجه به اهمیت حفاظت و توجه بیش ازپیش به تالاب‎ها و خدمات این بوم سازگان در زمینه تداوم حیات بشر و تنوع بالایی از گونه‎های گیاهی، بررسی حریق رخ داده در سال ۱۴۰۰، شرایط ایجاد آن و تاثیر آن بر ویژگی‎های خاک‎شناسی و پوشش گیاهی تالاب قره قشلاق بناب در آذربایجان شرقی مهم‎ترین هدف این پژوهش را شامل می‎شود. مواد و روش ها: به‎منظور بررسی تاثیر آتش‎سوزی بر ویژگی‎های خاک‎شناسی و پوشش گیاهی تالاب قره قشلاق، محدوده­ ای در حدود چهار هکتار از تالاب که در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۴۰۰ و به تعداد دو مرتبه و در دو بازه زمانی مختلف (ساعت ۱۵:۳۰ و ۱۹:۳۰) مورد حریق قرار گرفته بود به‎عنوان منطقه سوخته انتخاب شد. به‎علاوه، منطقه‎ای در مجاورت این منطقه با وسعت مشابه و با رعایت فاصله مناسب از منطقه سوخته به‎عنوان منطقه شاهد (نسوخته) انتخاب شد. برای نمونه‎برداری پوشش گیاهی از یک خط نمونه در طول این مناطق استفاده شد. با در نظر گرفتن اینکه پوشش گیاهی به‎صورت انبوه گز (sp. Tamarix) است در هر منطقه (آتش‎سوزی شده و شاهد) برای ثبت مشخصات ارتفاع درختچه‎ها، قطر یقه و قطر برابرسینه پایه اصلی جست گروه، قطر کوچک و بزرگ تاج، تعداد جست‎های جست گروه، سالم بودن یا نبودن و وجود آفت از ۴۰ قطعه‎نمونه مستطیلی شکل (در مجموع ۸۰ قطعه نمونه) به مساحت تقریبی ۱۰ مترمربع (۵×۲ متری) با فاصله ۲۰ متری از هم استفاده شد. برای اندازه‎گیری درصد پوشش علفی نیز از یک قطعه نمونه یک مترمربعی در مرکز قطعات نمونه استفاده شد. همچنین به‎منظور اندازه‎گیری ویژگی‎های فیزیکوشیمیایی خاک مانند اسیدیته، هدایت الکتریکی، کربن آلی، درصد آهک، درصد رس، سیلت و شن، پتاسیم قابل جذب و فسفر قابل جذب در هر منطقه پنج قطعه نمونه به صورت تصادفی انتخاب و از مرکز آن یک نمونه خاک از عمق صفر تا ۱۰ سانتی‎متری برداشت شد. به‎منظور تجزیه‎وتحلیل‎های آماری پس از بررسی نرمال بودن پراکنش داده‎ها با استفاده از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف، مقایسه بین میانگین مشخصات کمی پوشش گیاهی و ویژگی‎های خاکشناسی در دو منطقه سوخته و شاهد از آزمون ­های من­ ویتنی و t مستقل استفاده شد. همچنین برای بررسی مهم‎ترین ویژگی‎های پوشش گیاهی و خاک در اثر وقوع حریق، از تجزیه مولفه ­های اصلی استفاده شد. یافته ها: نتایج نشان داد میانگین قطر یقه پایه­ ها در منطقه سوخته (۴/۴۱ سانتی‎متر) در سطح اطمینان ۹۹ درصد به‎طور معنی‎داری بیشتر از منطقه شاهد (۳/۱۷ سانتی‎متر) است. در منطقه شاهد و سوخته بین مقادیر میانگین ویژگی­ های قطر برابرسینه (۱/۶۴ در برابر ۱/۲۴ سانتی‎متر) و تعداد جست (۲۰/۰۵ در برابر ۱۴/۷۶) در سطح اطمینان ۹۵ درصد تفاوت معنی‎داری وجود دارد. همچنین در منطقه شاهد و سوخته بین مقادیر میانگین ارتفاع درخت (۱/۹۶ در برابر ۱/۳۶ متر)، سلامت جست (سالم بودن تمامی پایه‎ها در برابر سوخته بودن تمامی جست‎ها) و درصد پوشش علفی (۷۰/۱۹ در برابر ۵۰/۲۸ درصد) در سطح اطمینان ۹۹ درصد تفاوت معنی‎داری مشاهده شد. همچنین بررسی ویژگی‎های خاک‎شناسی نشان داد پس از حدود یک سال از وقوع حریق در دو منطقه سوخته و شاهد بین ویژگی‎های اسیدیته (۷/۱۲ در برابر ۶/۷۳) و شن (۲۷/۱۰ در برابر ۲۲/۹۰ درصد) تفاوت معنی‎دار در سطح اطمینان ۹۵ درصد وجود دارد. همچنین تفاوت معنی‎داری در سطح اطمینان ۹۹ درصد بین ویژگی‎های کربن آلی (۲/۸۶ در برابر ۱/۷۱ درصد)، فسفر (۷۱/۶۳ در برابر ۳۴/۲۸ میلی‎گرم در کیلوگرم) و پتاسیم (۹۲۱/۴۰ در برابر ۶۰۶/۶۰ میلی‎گرم در کیلوگرم) در این دو منطقه مشاهده شد. نتایج تجزیه مولفه‎های اصلی نیز نشان داد آتش‎سوزی بر روی شاخص‎های کربن آلی، فسفر و پتاسیم در دسترس و از بین ویژگی‎های پوشش گیاهی بر قطر برابرسینه، قطر یقه، ارتفاع درخت، قطر بزرگ و کوچک تاج با بار عاملی بیشتر از ۰/۸ بیشترین تاثیر را داشته است. نتیجه گیری کلی: پژوهش حاضر نشان داد که خصوصیات کمی پایه‎های موجود در تالاب در بخش سوخته تحت تاثیر قرار گرفته و تغییراتی در ویژگی‎های پوشش گیاهی و خاک‎شناسی وقوع یافته است، به‎طوری‎که همه ویژگی‎های خاک‎شناسی در منطقه سوخته در مقایسه با منطقه شاهد افزایش معنی‎داری داشتند. در مقابل به غیر از عامل قطر یقه، دیگر ویژگی‎های پوشش گیاهی در منطقه سوخته به‎طور معنی‎داری کاهش پیدا کرده‎اند. بنابراین، مدیریت مناسب و حفاظت از چنین اراضی پس از آتش‎سوزی به‎منظور احیای توان و پتانسیل بوم سازگان برای تضمین ادامه حیات و پایداری کاملا ضروری است. از این‎رو، پیشنهاد می‎شود اثرهای بلندمدت آتش‎سوزی بر تغییرات پوشش گیاهی مورد بررسی قرار گرفته و با قرق چنین بوم‎سازگانی و اجرای عملیات احیایی، به فرآیند بازسازی منطقه سرعت داده شود.

Keywords:

Fire , Lagoon , Principal component analysis , Tamarix , آتش سوزی , تالاب , تجزیه مولفه‎ های اصلی , گز