ارزیابی کارایی اقتصاد چرخشی کشورهای حوزه خلیج فارس از حیث مدیریت پسماند جامد شهری

چکیده گسترده مقدمه در دهه گذشته، نگرانی در مورد محیط زیست به طور فزاینده ای در سراسر جهان افزایش یافته است. یکی از چالش های جدی زیست محیطی پسماندهای جامد شهری است که مدیریت آن به عنوان یکی از دغدغه های اصلی جوامع بشری مطرح شده است. بر اساس گزارش بانک جهانی، تا سال ۲۰۲۵، بیش از ۱.۴ میلیارد نفر در شهرهای سراسر جهان زندگی خواهند کرد و هر یک از آنها به طور متوسط روزانه ۱.۴۲ کیلوگرم زباله شهری تولید خواهند کرد. برآوردها نشان می دهد که زباله های شهری در سراسر جهان هر سال سه برابر می شود. تولید سالانه زباله شهری در سراسر جهان از ۰.۶۸ میلیارد تن به ۲.۲ میلیارد تن افزایش یافته است. بر اساس داده های موجود از کشورها تا سال ۲۰۱۲، بانک جهانی گزارشی با تمرکز بر تولید زباله های جامد شهری منتشر کرده است. زباله مواد یا اشیایی است که دور انداخته یا دور ریخته می شود. زباله جامد زباله یا مواد دور ریخته شده و اشیاء به دست آمده از فعالیت های صنعتی، تجاری، معدنی، کشاورزی و به طور کلی روزانه است(اگو و همکاران، ۲۰۲۰). زباله های جامد یکی از مسائل جدی زیست محیطی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه است. مدیریت پسماند جامد یک چالش بزرگ در مناطق شهری در سراسر جهان، به ویژه در کشورهای در حال توسعه است. دلیل اصلی این چالش رشد سریع جمعیت همراه با گسترش شهرها، کاهش منابع مالی و ضعف برنامه ریزی شهری است. فعالیت های انسانی و تغییر در سبک زندگی و الگوهای مصرف منجر به افزایش نرخ تولید زباله شده است(بووارد و ایلانو، ۲۰۱۹). کنترل آلودگی های زیست محیطی از جمله پسماندها بخش مهمی از وظیفه انسان در حفظ سلامت انسان است که با توجه به استانداردهای بهداشت اقتصادی در علوم و فنون جدید جایگاه ویژه ای دارد. تولید زباله در زندگی روزمره انسان امری اجتناب ناپذیر است و افزایش جمعیت موجب افزایش آن خواهد شد. زباله های جامد شهری به عنوان زباله های تولید شده توسط فعالیت­های انسانی، تجاری و ساختمانی که توسط شهرداری ها جمع آوری و تصفیه می شود، تعریف می شود. ترکیب اصلی این زباله ها در کشورهای مختلف جهان تقریبا یکسان است. اما میزان ضایعات تولید، تراکم و سهم هر قسمت از آن کشور به کشور و شهر به شهر متفاوت است. این تفاوت ناشی از توسعه اقتصادی، موقعیت جغرافیایی، شرایط آب و هوایی و ملاحظات فرهنگی و اجتماعی است (افشار کاظمی و همکاران، ۱۳۹۳). سالانه حدود ۲.۰۱ میلیارد تن زباله جامد شهری در جهان تولید می شود که حداقل ۳۳ درصد آن از نظر زیست محیطی مدیریت نمی شود. در سراسر جهان، زباله تولید شده برای هر نفر در روز به طور متوسط ۰.۷۴ کیلوگرم است اما به طور گسترده ای از ۰.۱۱ تا ۴.۵۴ کیلوگرم متغیر است. البته پیش بینی می شود تا سال ۲۰۵۰ میزان زباله تولیدی در جهان به ۳.۴۰ میلیارد تن افزایش یابد که معادل ۲ برابر رشد جمعیت در آن سال است. منطقه شرق آسیا و اقیانوسیه با ۲۳ درصد بیشترین زباله را در جهان تولید می کند در حالی که این رقم برای کشورهای خاورمیانه حدود ۶ درصد است. البته پیش بینی می شود تا سال ۲۰۵۰ کل تولید زباله در این منطقه بیش از دو برابر شود. شایان ذکر است که در این مناطق بیش از نیمی از زباله ها بدون استفاده مجدد دور ریخته می شود. این رشد زباله پیامدهای نامطلوب زیست محیطی، بهداشتی و رفاهی بسیاری را به همراه خواهد داشت. بنابراین نیاز به اقدامات اساسی دارد. مطالعه دقیق ادبیات موجود نشان می دهد که دانش کمی از اقتصاد دایره­ای و مدیریت پسماند جامد شهری به خصوص در بحث بهبود عملکرد دایره­ای کشورها وجود دارد. بنابراین سنجش عملکرد کشورها در این زمینه می تواند بسیار حائز اهمیت باشد. روش­شناسی تحقیق   این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر گردآوری داده ها توصیفی پیمایشی است. جامعه آماری، کشورهای حوزه خلیج فارس است. در این تحقیق از سرانه تولید پسماند جامد شهری و سه بعد شاخص پیشرفت اجتماعی «نیازهای اساسی انسان»، «مبانی رفاه» و «فرصت» به عنوان ورودی و بازیافت به عنوان خروجی در مدل استفاده شده است. داده­های این تحقیق مربوط به سال ۲۰۲۱ می باشد. مدل DEA در LINGO Softer پیاده سازی شده است.   یافته یافته­ها نشان می دهد که کشورهای کویت (۱)، امارات متحده عربی (۰.۹۵۲)، عربستان سعودی (۰.۶۵۴) و ایران (۰.۴۵۳) به ترتیب بالاترین عملکرد اقتصاد دایره ای را در مقایسه با سایر کشورهای حوزه خلیج فارس دارند. هدف این مطالعه تحلیل کارایی DMUها از منظر بازده متغیر به مقیاس است.   نتیجه­گیری  هدف اصلی این مطالعه ارزیابی کارایی اقتصاد چرخشی کشورهای حوزه خلیج فارس از حیث مدیریت پسماند جامد شهری است. نتایج نشان می­دهد که کشورهای کویت و امارات متحده عربی به ترتیب بالاترین عملکرد اقتصاد دایره­ای را در مقایسه با سایر کشورهای حوزه خلیج فارس دارند. تجزیه و تحلیل داده­ها نشان می­دهد که طبق آمار بانک جهانی، این سه کشور به ترتیب ۲۱ درصد و ۲۰ درصد زباله های تولیدی را بازیافت می کنند. البته در شاخص­های ورودی نسبت به سایر کشورها عملکرد خوبی دارند. لازم به ذکر است که این نتایج می­تواند تا حدودی تحت تاثیر شرایط همه گیر کووید-۱۹ باشد. به عنوان مثال، ایران با جمعیت بیشتر و رعایت پروتکل­های بهداشتی زباله­های جامد بیشتری تولید خواهد کرد. همین امر می­توانست باعث سقوط آن به رتبه چهارم شود. تجزیه و تحلیل داده ها نشان می دهد، سرانه تولید زباله در ایران بسیار کمتر از سایر کشورها است. ایران از نظر شاخص های SPI عملکرد متوسطی دارد. اما از نظر عملکرد دایره ای رتبه چهارم را به خود اختصاص داده است. دلیل این امر میزان بازیافت بسیار پایین آن است. سیاستگذاران باید از تبلیغات، آموزش و ... برای افزایش میزان جمع آوری زباله های قابل بازیافت استفاده کنند. کشورها به منظور بهبود عملکرد خود نیاز به کاهش تولید زباله و در عین حال افزایش نرخ بازیافت دارند. آموزش و سرمایه گذاری عمومی می تواند در این زمینه کمک کند. همچنین، آنها باید عملکرد خود را از نظر شاخص های SPI بهبود بخشند. کشورها همچنین دسترسی به مراقبت های اولیه پزشکی، غذا، آب و مسکن را بهبود می بخشند. همچنین، آنها باید دسترسی شهروندان را به آموزش ابتدایی و حتی آموزش پیشرفته برای کسانی که در کشور مایلند دانش و مهارت های خود را افزایش دهند، فراهم کنند. با توجه به نتایج، پیشنهاد می شود سایر کشورهای حوزه خلیج فارس عملکرد خود را در بازیافت بهبود بخشند. داده های این کشورها نشان می دهد که آنها چیزی کمتر از ۱۰ درصد زباله های تولیدی خود را بازیافت می کنند. پیشنهاد می­شود برای تبیین بهتر عملکرد کشورهای حاشیه خلیج فارس با کشورهای اروپایی ارزیابی شود. همچنین پیشنهاد می شود در محاسبه عملکرد اقتصاد دایره­ای از شاخص های دیگری مانند استفاده مجدد استفاده شود. از آنجایی که بحث مدیریت زیست محیطی و اقتصاد دایره­ای در سطح کشورهای مورد مطالعه جدید است. بدین منظور داده های این کشورها به ویژه شاخص نرخ بازیافت و شاخص های SPI در سال­های گذشته تفاوت چندانی با سال جاری نداشته و عملا به خروجی قابل مقایسه ای نخواهند رسید. برای این منظور پیشنهاد می شود پژوهشگران آینده بتوانند در سال­های مختلف با فاصله زمانی ۵ سال در یک رشته مطالعه کرده و نتایج سال های مختلف را با هم مقایسه کنند. با این حال، در روایی و پایایی این تحقیق تردیدی وجود ندارد. اما در تعمیم نتایج به تفکر بیشتری نیاز است.

Keywords:

اقتصاد چرخشی , مدیریت پسماند جامد شهری , تحلیل پوششی داده ها