نگاهی به آغاز و گسترش طرح افشان در قالی های ایران (مطالعه موردی: قالی امپراتور (افشان- جانوری) محفوظ در موزه متروپلیتن نیویورک)

فرش های مختلفی همچون لچک و ترنج، محرابی، شکارگاهی، باغی و گلدانی در عصر صفوی بافته شده است. در این میان، طرحی جذاب و متفاوت با طرح های مورد اشاره دیده می شود که در اکثر منابع غیرفارسی، هراتی نامیده می شود و با توجه به عنوان می توان گفت به ناحیه خراسان تعلق دارد. این طرح در بازار و برخی از منابع فارسی با نام افشان شاه عباسی، افشان یا افشون شناخته می گردد. علاوه بر مناطق روستایی و عشایری خراسان در سایر نواحی معتبری همچون اصفهان، تبریز، کاشان و کرمان نیز مورد استقبال بوده است. طرح هراتی از بندهای ختایی، به همراه گل های شاه عباسی و اسلیمی ابری تشکیل شده و عمده رنگ های آن لاکی، کرم و سورمه ای است. به احتمال فراوان این نقش برای اولین بار در هنر های تزیینی تیموریان به ویژه کتاب آرایی و کاشی کاری استفاده شده و با گذشت زمان موردتوجه طراحان فرش قرار گرفته است. هنرمندان عصر صفوی به دو صورت افشان شاه عباسی گل درشت و افشان جانوری این طرح را بافته اند. قالی مشهور به امپراتور محفوظ در موزه هنرهای زیبای متروپلیتن نیویورک، شاخص ترین اثری است که در آن نقوش ختایی با نقوش جانوری ترکیب یافته اند. این اثر زیبا و منحصربه فرد، علاوه بر شاخصه های هنری ایران، تاثیراتی از هنر های تزیینی نواحی شرق ایران را در خود دارد و با توجه به اجرای نقوش و نوع ترکیب بندی، احتمالا در شهر تبریز یا تحت تاثیر نگارگران شاخص مکتب تبریز دوم طراحی شده است. سوال اصلی پژوهش این است که کدام مکتب نگارگری در پیدایی و اعتلای طرح افشان سهم بسزایی داشته و همچنین قالی امپراتور در کدام مکتب ایرانی به احتمال طراحی و اجرا شده است؟ این پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی و مطالعه اسنادی انجام گرفته است و هدف از اجرای آن، شناسایی و معرفی ویژگی های شاخص قالی امپراتور محفوظ در موزه متروپلیتن نیویورک است. در بررسی فرش های صفوی مشخص گردید که هنرمندان خراسانی کمتر از نقوش جانوری برای تزیین فرش استفاده کرده اند و بیشترین قالی های مزین به نقوش جانوری، متعلق به نواحی شمال غرب یا جنوب ایران هستند. لازم به ذکر است که طراح فرش در اجرای نقوش تزیینی مهارت بسیار بالایی در ترسیم جزییات و حالات نقش به کاربرده است که مشابه آن را در قالی های صفوی نواحی غربی شاهد هستیم. با توجه به مشابهت هایی که با برخی از آثار نگارگری مکتب دوم تبریز دارد، این احتمال وجود دارد که طرح قالی زیر نظر نگارگران مکتب دوم تبریز انجام شده باشد.

نگاهی به آغاز و گسترش طرح افشان در قالی های ایران (مطالعه موردی: قالی امپراتور (افشان- جانوری) محفوظ در موزه متروپلیتن نیویورک) Keywords:

قالی , افشان , امپراتور تیموریان , صفویان , هرات , تبریز