Virtual space, its challenges, opportunities and threats for transformation in education
This Preprint With 12 Page And PDF Format Ready To Download
- Certificate
- I'm the author of the paper
Export:
Document National Code:
Index date: 9 August 2024
Virtual space, its challenges, opportunities and threats for transformation in education abstract
Virtual space, its challenges, opportunities and threats for transformation in education Keywords:
Virtual space, its challenges, opportunities and threats for transformation in education authors
اداره آموزش و پرورش میمند فارس
دانشجوی مهندسی پزشکی دانشگاه زند شیراز
گروه علوم تربیتی،دانشگاه آزاد اسلامی،شیراز.
مقدمه/پیشینه تحقیق
مسئله امنیت دانش آموزان، همواره یکی از مهم ترین چالش های نظام آموزشی هر کشور به شمار می آید که گزارش های مرتبط با آن شاهدی برای این ادعا است. در اینجا باید به برخی از معضلاتی که دانش آموزان، به آنها مبتلایند اشاره داشت؛ ازجمله، مصرف مواد مخدر، برقراری روابط نامشروع، گرایش به جریان های نوظهور و آسیب های اجتماعی نوپدید و سایر آسیب های دیگر که مخل امنیت آنان هست. توجه به امنیت دانش آموزان از یک سو و برنامه ریزی در جهت مصون نگه داشتن آنان از سوی دیگر در پرتو توجهی ویژه به هر یک از مسا یل فوق هست. مسئله آسیب های الکترونیکی از معضلات امنیتی مبتال به دانش آموزان است که باید به آن توجه نمود ( دفتر تحقیقات کاربردی چهارمحال و بختیاری، 1389). در تعریف شبک های اجتماعی مجازی می توان گفت سایت هایی هستند که از یک سایت ساده مانند موتور جستوجوگر بااضافه شدن امکاناتی مانند چت و ایمیل و امکانات دیگر خاصیت اشتراک گذاری را به کاربران خود ارائه می دهند. شبکه های اجتماعی، محل گرد همایی صدها میلیون کاربر اینترنت است که بدون توجه به مرز، زبان، جنس و فرهنگ، به تعامل و تبادل اطلاعات می پردازند ( سلطانی فر، 1389). شبکه اجتماعی فیس بوک و سایت های دوست یابی اینترنتی با هدف تضعیف اعتقادات بنیادی خانواده های متدین ایرانی توسط رژیم نامشروع صهیونیست و سرویس های جاسوسی و اطلاعاتی کشورهای استعمارگر غرب ایجاد شده است و با دنبال نمودن برنامه های خرابکارانه از جمله قبح زدایی روابط آزاد جنسی، فساد و فحشا و ارتباط نامشروع بین دختران، پسران و زوج های جوان، و ترویج بی بند و باری و بی حجابی سعی دارند آسیب های مخرب و ویرانگری را به پیکره نظم و امنیت جامعه ایرانی وارد ساخته، همچنین شالوده و بنیان عفاف و حجاب جوانان ایرانی را نیز به چالش بکشند و زمینه های فروپاشی هنجارهای اخلاقی، اجتماعی، اعتقادی و مذهبی جوانان را فراهم می سازند.
بسیاری از ناظران، با گرایش به دیدن نشانه های تحول در ارزشهای فرهنگی به دنبال پیشرفت جامعه اطلاعاتی هستند. به طور کلی، جوامع مختلف واکنش های متفاوتی در برابر حضور فناوری های پیشرفته دارند و فرهنگ جهانی الکترونیکی نیز مستعد پذیرش تاثیرهای محلی و ملی است. در حقیقت، آنچه درحال وقوع است توسعه و تعامل گسترده فرهنگ ها است، نه به اصطلاح فرهنگ نوپایی که تحول و تغییر اساسی شیوه زندگی را در سراسر جهان به دنبال داشته باشد (بهشتی، 1376). ویژگی تمامی انقلاب های فناورانه این است که تمامی قلمرو فعالیت انسانی را تحت تاثیر قرار می دهند و به عنوان بافتاری که فعالیت انسانی در آن جاری است عمل می کند (کاستلز، ترجمه علیقلیان و خاکباز، 1385). فناوری همواره نقش تعیین کننده ای در زندگی بشر ایفا نموده است اما با گذشت زمان و پیشرفت فناوری تاثیرپذیری زندگی بشر از این پدیده تشدید شده است. پیامد انقلاب صنعتی ظهور فناوری های پیچیده تری بود که بیش از پیش بر تحولات جوامع انسانی سایه افکند و موجب گشت فناوری، بر تبادلات و پیچیدگی نسبی ارتباطات انسانی بیافزاید ( نورمحمدی ، 1390) . درواقع، به تناسب بهره مندی جوامع از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی و ایفای نقش در ارتباطات و تعامل بین مردم و تبادل اطلاعات و دسترسی جامعه به این فرآیند، تغییرات اجتماعی شتاب و شدت بیشتری می گیرد. از این رو بیان اینکه بین فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی و شکل گیری زندگی اجتماعی، پیوندی استوار برقرار شده است، موضوعی اغراق آمیز نیست.) 2005 (Gripenberg
تکنولوژی های نوین ارتباطاتی در جهان، ایده موسوم به دهکده جهانی را تحقق عینی بخشیده و مردم هم اینک در جهانی زندگی می کنند که از هر لحاظ تحت دیده تیزبین یکدیگر قرار دارند. پیشرفتی که انقلاب علمی و فناوری های نوین دیجیتالی به ویژه در گستره ارتباطات بدان دست یافته، مجال را برای پیدایش نیروها و نهادها و شبکه های اجتماعی درون کشورها بوجود آورده است. این مسئله سبب ایجاد جوامعی شده است که در آن، جریان پیوسته اطلاعات، انتشار سریع عقاید و افکار را تسهیل می کند. این پیشرفت ها سبب شده است جامعه مجازی بین المللی جنبه کاملا" شفاف و شیشه ای به خود گرفته که هیچ مسئله ای از چشم افراد و گروه ها پنهان نمانده و به سرعت در اختیار همگان قرار گرفته و طبعا می تواند مورد استفاده آنها نیز قرار گیرد(غفاری، دهقانی محمدآبادی، نجارزاده، 1392). فضای سایبر به عنوان مجموعه تعامل های انسان ها ازطریق رایانه و فناوری های نوین ارتباطات بدون در نظر گرفتن زمان و مکان، توسط نویسنده داستان علمی تخیلی در کتاب "نورو مونسر" در سال 1984 به کار برده شد. وی فضای سایبر را بازنمایی گرافیکی از داده ها از نظام های رایانه ای می داند. مفهومی که موردنظر گیبسون بود، شاید به نوعی به هوش مصنوعی و روبوت کی نزدیک تراست تا آنچه اکنون به نام "فضای سایبر" شناخته می شود ( Brier, 2010 ) . نگرش فناورانه به فضای سایبر به مولفه هایی چون سخت افزار، نرم افزار، کیفیت و کمیت انتقال داده ها و تعامل در شبکه می پردازد در حالیکه رویکرد روانشناسانه مقوله هایی چون فضای ذهنی، الگوی رفتاری انسان و رایانه، تخیل، هویت و شخصیت، به مرز بین واقعیت و خیال و مانند آن توجه می کند (Suler, 2004 ) . مفهوم فضای سایبر، معطوف به فضای ساختگی و خیالی واقعیت مجازی و اینترنت است که انسان از طریق آن به فضای واقعیت مجازی وارد می شود. بدون فناوری، فضای سایبر بی معنا خواهد بود. اکنون، فضای سایبر را با موضوعات علمی تخیلی مقایسه می کنند. این نوعی ناکجاآباد است که در آن می توان هویت های چندگانه داشت(Haney 2006 ) تهدیدات سایبری در میان جوانان به سرعت در حال تبدیل شدن به یک پدیده جهانی است. مربیان، والدین و سیاست گذاران برای محدود کردن این رفتار منفی و گاهی ویرانگر در تلاش هستند. از آن جا که بیشتر تهدیدات و خشونت های سایبری از کامپیوترهای خانگی نشات می گیرند، والدین می توانند نقش مهمی در جلوگیری از تهدیدات سایبری و ایجاد جهان آنلاینی مهربان تر یا آنچه که به اصطلاح مهربانی سایبری خوانده می شود، ایفا نمایند. والدین با اشکال جدیدتر شبکه های اجتماعی آنلاین مانند فیس بوک، وبلاگ ها و چت روم ها خیلی آشنا نیستند. علاوه بر این، آنها در مورد مسئله تهدیدات سایبری چندان نگران نیستند و از میزان تهدیدات سایبری در میان فرزندانشان مطلع نیستند. اگرچه اقلیت والدین کنترل های سخت گیرانه تر درخصوص فناوری و مجازات های سخت تر را به عنوان راه حل این مشکل مطرح می کنند؛ بیشتر والدین تصور می کنند راهکار موثرتر در بلندمدت برای بزرگسالان در خانه و مدرسه به منظور پیشگیری از آسیب های پیش روی فرزندانشان ایجاد مدلی برای رفتار درست، فراهم آوردن فرصت هایی به منظور گفتگو با جوانان و بهبود و توسعه برنامه حل این معضل به همکاری میان دانش آموزان، والدین و مربیان آنان نیاز دارد( Cassidy, BrownJackson, 2012). اینترنت دروازه فضای سایبر است، اما فضای سایبر، با ویژگی هایی چون میزان و چگونگی دسترسی، راهبری، فعالیت اطلاع یابی، بالندگی و اعتماد شناخته می شود (Folsom, 2007) . در گستره روابط انسانی، اینترنت ابزاری به نسبت نوپاست و از دیدگاه روان شناختی با نگاهی موشکافانه به رویدادها، درمی یابیم که این ابزار تا چه اندازه ممکن است بر زندگی ما اثر گذارد. پژوهش ها یی که در مورد رفتار واقعی افراد در هنگام ارتباط مستقیم شبکه ای انجام گرفته، نامنسجم و ناچیز است، لیکن این موضوع به سرعت مورد توجه رشته های گوناگون علمی قرار گرفته است (والیس، ترجمه واحدی.1382)ضای مجازی با ایجاد ظرفیتی باال برای کنش متقابل با افراد دیگر و دریافت اطلاعات آن سوی زمان و مکان، به کاربران اجازه می دهد تا بی واسطه و بدون هیچ محدودیتی از اطلاعات مختلف استفاده و با دانش و میراث های فرهنگی کشورهای دیگر آشنا شوند، در حقیقت منبعی از اطلاعات و دانش فرهنگی در اختیار آنها قرار می دهد (عدلی پور، قاسمی، میرمحمدتبار، 1939). مسئله ماهواره نیز پدیده نوظهور دیگری است که بنیاد اخلاقی جوامع را به خطر انداخته و از جدیدترین سلاح ها و حرکات مرسوم غرب به شمار می آید که ویرانی هایی همچون روابط نامشروع، خشونت و رفتار مادی گرایی صرف را به دنبال دارد (پورغالی، 1389). نتایج تحقیقات نشان داده است که بین وجود ماهواره در منزل و هویت جنسیتی دانش آموزان رابطه وجود دارد و افرادی که از ماهواره استفاده زیادی دارند از سازه هویت جنسیتی نمره کمتری دریافت کرده اند که این نشان دهنده تغییر رفتارها و نگرش ها به سمت الگوها و گرایش های جدید است (دانش، 1939). تلفن همراه نیزبه عنوان یکی دیگرازرسانه های نوپدید درکنار کارکردهای مثبتش، کارکردهای نامناسبی دارد که فقدان فرهنگسازی مناسب در زمینه استفاده از آن موجبات نگرانی را بین مسئولان نهاد فراهم ساخته است (مرادی پردنجانی و مهری، 1393).
فضای مجازی، نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی است که فرصت ها و نیز چالش های جدیدی را بر ای تمام جوانب پژوهش در حوزه دین فراهم می کند. افزون بر این، فضای مجازی به عنوان ابزاری تبلیغی، ویژگی های منحصر به فردی را انتقال می دهدکه دین ورزی افراد را کاملا دگر1-گون می کند. فضای مجازی، دارای فرصت های بسیار ارزشمند و مفید است که باید در جهت ارتقاء علمی و افزایش آگاهی ها در حوزه های مختلف مخصوصا تربیت دینی افراد از آن بهره برد. اما در عین حال، دارای چالش ها و تهدیداتی نیز هست که یکی از مهمترین آنها بحران هویت دینی است.
از طرف دیگر، بحث تربیت فرزندان البته بدون آنکه به درستی تبیین شود، بین والدین و عمدتا مدرسه تقسیم شده است. اگرچه مدارس نقش بسیار مهمی در تربیت فرزندان ایفا می کنند، اما رسانه ها با ورودی پرقدرت به حریم خانواده ها با تاثیرگذاری بعضا بیش از والدین، نقشی محوری در تربیت به عهده گرفته اند. گفته می شود که بیش از هفتاد درصد مردم، اوقات فراغتشان را داخل منزل و صرف برنامه های صدا و سیما می کنند. همچنین درصد قابل توجهی از این زمان به صورت انفرادی صرف می شود.
رشد سریع فناوری، حوزه رسانه را نیز به طور پیوسته متاثر می سازد و هر روز شاهد ظهور جلوه ای نو از رسانه ها در فضای مجازی هستیم. هنوز بهره برداری از آی پی تی وی همه گیر نشده نسل جدیدی از رسانه های دیداری، شنیداری با عنوان تلویزیون های هوشمند یا تلویزیون های متصل به اینترنت پا به عرصه رقابت با حریفان سنتی خود گذاشته است.
با بررسی وضعیت اینترنت در ایران نیز با نکات درخور توجهی رو به رو می شویم. براساس آمار اعلامی از سوی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، ضریب نفوذ اینترنت در کشور ایران در سال 1390، صرف نظر از صحت روش محاسبه، حدود چهل و پنج درصد بوده است. حدود هشت درصد کاربران زیر ده سال، سی و دو درصد بین ده تا نوزده سال و چهل و پنج درصد بین بیست تا بیست و نه سال بوده اند. همچنین حدود یازده درصد کاربران در مقطع ابتدایی و راهنمایی، دوازده درصد در مقطع متوسطه و بیست و چهار درصد پیش دانشگاهی و دیپلمه بوده اند. آمار مربوط به نحوه ارتباط کل کاربران با اینترنت نشان می دهد که پنجاه و نه درصد کاربران از محل سکونت و هجده درصد نیز از کافی نت ها به اینترنت متصل شده اند. به این آمار باید حدود نوزده میلیون کاربری که با تلفن همراه امکان اتصال به اینترنت دارند نیز اضافه شود. کشور ما ایران در حال حاضر بین پنج کشور با نرخ رشد بیست درصدی و بالاترین سطح در توسعه ارتباطات راه دور قرار دارد. بدین ترتیب، می توان رشد تصاعدی حضور اینترنت در خانواده ها را انتظار داشت.
از آنجا که آموزش و پرورش در کشور ما عهده دار دو ساحت مهم آموزش و تربیت و پرورش کودکان و نوجوانان این آب و خاک است، لذا توجه به بخش های تربیتی نیز به اندازه سایر بخش های آموزشی و حتی در مرتبه اولی تر اهمیت قرار دارد. لذا با توجه به نقش پر رنگ آموزش مجازی در انتقال اطلاعات گوناگون و تاثیرات مختلف آن روی دانش آموزان و نوآموزان باید اذعان داشت که آموزش مجازی در ساحت های مختلف تربیت دینی و اخلاقی، تربیت علمی و فناوری، تربیت زیستی و بدنی، تربیت هنری و زیبایی شناختی، تربیت حرفه ای و اقتصادی و تربیت اجتماعی و سیاسی، فرصتها و تهدیدهای گوناگونی را سبب می شود که توجه به آنها برنامه ریزان نظام آموزشی کشور را در اتخاذ رویکردی هوشمندانه در قبال آموزش مجازی یاری می رساند.
به عبارت دیگر هر شهروند فضای مجازی به دلیل حضور و مشارکت در شبکه ای از تعاملات مجازی که هویت های متغیر و متکثر از ویژگی های آن است، مولفه ها و ویژگی های خاصی را در حوزه رفتار و هویت به خود می گیرد. تعهد اجتماعی که در فضای حقیقی با ارزش گذاری های اخلاقی همراه است، در فضای مجازی که ساختار نظام مندی از ارزش ها ارائه نمی شود، کاملا فردی می شود. شهروند مطلوب در فضای مجازی علاوه بر کسب سواد رسانه ای و اطلاعاتی به مولفه هایی همچون آگاهی، پایبندی به ارزش ها و هنجارهای فرهنگی، قانون مداری، عدالت محوری، مشارکت پذیری و مسئولیت پذیری آگاهانه نیازمند است. تربیت شهروند فضای مجازی به پرورش شهروند نقاد و تقویت میل به یادگیری مادام العمر کمک می کند تا با بهره گیری از ویژگی های متمایز فضای مجازی در جهت آموزش، پژوهش، گذران اوقات فراغت با کیفیت بالا، برای مشارکت فعال در امور اجتماعی راه گشا باشد. بنابراین، به منظور کاهش تهدیدها و بهره مندی هرچه بیشتر از فرصت ها، شناخت مولفه های خاص تربیت شهروندی در فضای مجازی ضروری است .در بررسی دیدگاه نوین نسبت به پدیده سایبر و فضای مجازی، امنیت مقوله ای وسیع، نامعین، غیرانحصاری، عقلانی، هدفمند و پایدار است و هویت، احساسات و عواطف فردی و گروهی، عقاید، تمایلات و آرزوها، موقعیت های شغلی و اقتصادی، باورهای فرهنگی و ساختارهای رسمی و حتی وسایل نیل به رفاه و آسایش زندگی اجتماعی مردم و از همه مهمتر مقوله تربیت و نهادهای تربیتی را در بر می گیرد.
روش ها
-1- ضرورت و اهمیت تحقیق
فضای سایبر و شبکه های اجتماعی مجازی دنیای وسیع و پیچیده ای است که گروه ها و افراد مختلف، با گرایش ها، باورها و اعتقادات گوناگون در آن زندگی می کنند. واژه زندگی در این فضا به اشتباه به کار نرفته است؛ زیرا این دنیا همراه و همگام با دنیای واقعی و گاهی بیشتر بر وجود آدمی و باورهایش اثر می گذارد. از خصوصیات بارز این فضا بی مکانی و بی زمانی آن است. عواملی مانند از بین رفتن فاصله مکانی و افزایش بی سابقه روابط آزاد، نامحدود و خارج از چارچوب و ضوابط انسان ها برای مبادله و مراوده با یکدیگر، فرآیند هویت یابی جمعی افراد را دگرگون کرده است.(پورنقدی، 1397: 98-87)
بی تردید، نظام آموزش و پرورش کشور هم که به شکلی اساسی در توسعه جامعه دانش آموزی نقش دارد، با این چالشها مخصوصا در دهه های اخیر دست به گریبان است. لذا ضروری است که چالش ها و آسیب های احتمالی شبکه های اجتماعی و فضاهای مجازی مورد بحث و آسیب شناسی قرار بگیرد و راه حل های لازم به مربیان و متصدیان امور تربیتی مدارس ارائه گردد.
2-یشینه تحقیق
با در نظر گرفتن بحث های گروهی مجازی، به ویژه در نوع غیر همزمان، نتایج پژوهش های متعددی مانند پژوهش جرج در سال 2006 که به بررسی رابطه فناوری و دین و چالش های پیش روی آن پرداخته بود، نشان داد که امکان هم افزایی میان دین و فناوری وجود دارد.
پژوهش گیلر و همکاران (2008) نشان داده اند که به دلیل وجود زمان بیشتر برای تفکر، متربیان یا دانش آموزان می توانند موفق تر از بحث های گروهی حضوری عمل کرده و مهارت تفکر انتقادی را درخود تقویت نمایند. از طرف دیگر آنها در پژوهش خود نشان دادند که بهره مندی از فرصت تفکر انتقادی برای بررسی صحت عبارات و شبهات تربیتی و دینی توسط نوجوانان و جوانان بسیار ضروری و با اهمیت است.
کرم اللهی(1390) در مطالعه ای با عنوان اینترنت و دینداری به این نتیجه رسید که میزان پایبندی غیرکاربران به باورهای دینی بیشتر از کاربران است و میزان التزام کاربران اینترنت به اخلاق دینی بیشتر از غیرکاربران است.
کاظمیان(1391) در مقاله ای به بررسی چگونگی ارائه مباحث تربیتی از طریق رسانه های مجازی پرداخت. وی به این نتیجه رسید که چون مربی حضور فیزیکی ندارد و نمی تواند از زبان بدن خود برای برقراری تعامل استفاده کند؛ پس محتوای تربیتی که تدارک می بیند باید به اندازه کافی برانگیزاننده باشد. در غیر این صورت متربیان محیط آموزشی را ترک خواهند کرد یا یادگیری عمیق در آنها رخ نخواهد داد. از آنجا که هدف اولیه مربی ایجاد نیاز و خلا و عدم تعادل در ساختار شناختی و عاطفی متربی نسبت به مسائل دینی است تا وی به دلیل نیاز طبیعی تعادل جویی در صدد رفع این نیاز برآید، بنابراین باید قادر به تدارک یک بسته تربیتی مناسب و برانگیزاننده برای ذهن متربیان خود باشد.
سراجی و همکاران(1392) در مطالعه ای به بررسی نقش آموزش مجازی در ابعاد تربیت دینی دانش آموزان پرداختند. آنها نشان دادند که یکی از نوآوری هایی که می تواند در زمینه تربیت دینی مورد توجه مربیان قرار بگیرد، استفاده از فضاهای مجازی و رسانه های اطلاع رسانی جدید است که به طراحان و برنامه ریزان آموزشی و تربیتی این امکان را خواهد داد تا برای مخاطبان مختلف در مقاطع مختلف سنی و تحصیلی، دوره های آموزشی و تربیتی را با کیفیت بهتری ارائه نمایند.
مقدم و همکاران(1392) در پژوهشی به این نتیجه دست یافتند که در مباحث تربیت مجازی، بحث زمانی شروع می شود که داوطلبان اول درک خود را از مسئله ای بیان می کنند. در خلال مطرح کردن ایده ها، افراد گاهی با شیوه های جدید حل مسئله رو به رو می شوند و به آنچه که خود مطرح کرده اند، فکر می کنند. بنابراین، سطح جدیدی از درک یک موضوع را بازسازی و تولید می کنند که این فرآیند به بحث در مورد چشم اندازهای متفاوت مانند مطلبی که درک منحصر به فردی از مسئله را نشان می دهد، منجر می شود که آنها قبل از شروع آن بحث داشتند.
دستجردی(1393) در مطالعه ای به بررسی نقش شبکه های سایبری بر هویت فرهنگی دانشجویان دانشگاه اصفهان پرداخت. نتایج حاکی از آن بود که بین میزان، انگیزه و اهداف استفاده از شبکه های سایبری و هویت فرهنگی دانشجویان رابطه معناداری وجود دارد و مهمترین اهداف استفاده از شبکه های سایبری، اهداف اجتماعی، ارتباطی، فردی و فرهنگی بوده است.
پورعلی و بهمنی(1394) در مطالعه ای به بررسی بحث تعلیم و تربیت از طریق فضای مجازی پرداختند. آنها به این نتیجه رسیدند که فناوری همیشه مثل یک شمشیر دو لبه است. تحقیقات آنها نشان می دهد که جذابیت ها و امکاناتی که فناوری های نوین در اختیار طیف گسترده کاربران قرار می دهند، بسیاری از مقاومت های اولیه را در هم می شکند و چالش های بزرگی در حوزه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی پیش روی دولت و نهادهای دولتی قرار می دهد. در چنین عرصه ای اگر برای اطلاعات طرح و نقشه جامعی وجود نداشته باشد و به کارگیری آن منطبق با اهداف معین و هوشمندانه نباشد، خطرات زیادی جوامع و فرهنگ بشری را تهدید می کند. لذا، یک معلم و مربی در نظام جدید آموزش و پرورش در مقام یاور بالندگی انسان، ایفای نقش می کند نه انتقال دهنده اطلاعات. با ظهور فناوری های جدید، حرفه تدریس از تاکید بر معلم محوری و آموزش مبتنی بر سخنرانی به فراگیر محوری و محیط های یادگیری تعاملی تغییر یافته است و معلم باید روش های تفکر دینی را که اغلب توسط فناوری در اختیار او قرار می گیرد، مد نظر قرار دهد. بر اساس نظریه کنترل اجتماعی، عاملی که باعث جلوگیری از رفتارهای انحرافی نوجوانان و جوانان می شود، پیوند اجتماعی است.
سعادت(1394) در مقاله ای به بررسی نقش فضای مجازی در تربیت اسلامی نوجوانان دبیرستانی پرداخت. این مطالعه به دنبال بررسی مفهوم شناسی فضای مجازی و استفاده از آن در ابعاد تربیتی – اسلامی در نظام آموزش و پرورش کشورمان ایران بود. نتایج این مطالعه نشان داد که تلقی انسان از جنبه های فرهنگی و آموزشی فن آوری، باعث ایجاد مولفه های کارکردی در حیات آموزشی و برنامه ریزی صحیح برای استفاده بهینه از آن خواهد شد. در نتیجه، فن آوری فضای مجازی نه تنها به عنوان یک سخت افزار بلکه به عنوان یک نرم افزار عمل کرده و عمق اثرگذاری آن افزون خواهد شد. حفظ و احیای اعتقادات و تربیت اسلامی نیاز به تبلیغ و اطلاع رسانی دارد که می توان از این فن آوری کمال بهره را برد. از طرفی فرهنگ سازی برای رویارویی و بهره وری بیشتر از فن آوری های نوین را باید راس برنامه های آموزش و پرورش قرار داد و فرهنگ درست استفاده کردن از امکانات فضای مجازی را به نوجوان و کودکان آموزش داد.
فرید و دیگران(1394) در مقاله ای به بررسی چالش ها و فرصت های فضای مجازی در عرصه تعلیم تربیت پرداختند. آنها به این نتیجه رسیدند که فضاهای مجازی نقش بسیار تعیین کنندهای عرصه های اجتماعی بر عهده دارند به همین دلیل امروزه مدیریت دانش و اطلاعات نیازمند یک سری تغییرات در تکنولوژیهاست به طوری که باید به سمتی حرکت کنیم که در حداقل زمان بتوانیم حداکثر اطلاعات را به افراد ارایه دهیم. برای حرکت به این سمت نیازمند بازنگری جدی در حوزه نرم افزار، سخت افزار و تکنولوژی های جدید هستیم که در این بین، توجه به این نکته ها نیز حائز اهمیت است و از آنها نیز نباید غافل شد. تکنولوژی های جدید مانند فضای مجازی هم فرصت هستند و هم تهدید و چنانچه قبل از ورود این تکنولوژی ها نحوه درست استفاده از آن را یاد بگیریم، تبعات منفی آن نیز کمتر خواهد شد.
علیشیری و موسوی زاده(1395) در یک مقاله به بررسی فرصت ها و چالش های فضای مجازی در حیطه نظام تعلیم و تربیت پرداختند. به اعتقاد آنها در حال حاضر جامعه اسلامی از جامعه سنتی به سوی جامعه الکترونیک در حال حرکت است و آموزش و پرورش به عنوان یک ارگان مهم جامعه اسلامی، برای مواجهه با این فرآیند اجتماعی، سیاسی و فرهنگی وظایف مهمی را به عهده دارد، تا بتواند فرهنگ قومی و مذهبی خود را حفظ نماید. در این زمینه بهره مندی از فضاهای مجازی نیز، مبتنی بر میزان بصیرتی است که در یادگیرنده وجود دارد. تمام هم و غم معلم، خانه و مدرسه باید این باشد که سه توانایی اساسی (فهم، نقد و توان تصمیم گیری) در یادگیرنده شکل بگیرد.
این همان بصیرت است که باید هدف تعلیم و تربیت باشد. آنها در این پژوهش با مطالعه عمیق بر منابع معتبر و متعدد در مورد چالش های فضاهای مجازی مواردی مانند از هم پاشیدگی خانوادگی، پخش عکس های برهنه و سوء استفاده جنسی از بچه ها، عدم کنترل های پدر و مادر، اعتیاد اینترنتی، حیا زدایی و نقض احکام شرعی، عشق ورزی، گره خوردن دنیای مجازی به واقعیت، هویت دیجیتالی، الگوی عمومی ظهور خود برای کودکان، فرهنگ بی حجابی، اتلاف وقت کودکان و نوجوانان، رفتارهای زود رس جنسی در کودکان و نوجوانان، اعتیاد به مواد مخدر در کودکان و نوجوانان و چاقی کودکان و نوجوانان را تبیین نمودند. در مورد فرصت ها نیز مواردی مانند اخبار و اطلاع رسانی، آموزش و دانشگاه و کتابخانه مجازی، وبلاگ ها، امر پژوهش، مقابله با تهدیدات فرهنگی، دسترسی به فناوری اطلاعات، نقش کارآفرینی در خانواده، تولید محتوای دینی وحضور متخصصان دینی و توسعه فرهنگ قرآنی بررسی شد.
پور آقا(1397) در مقاله ای به بررسی از دیدگاه فلسفی در مورد نقش فضای مجازی در تعلیم و تربیت پرداخت. وی در رابطه با بحث تعلیم و تربیت سه دیدگاه مدرنیسم، انتقادی و پست مدرنیسم را از سوی نظربه پردازان این حوزه مطرح کرد. وی چنین اذعان می کند که مواجهه ابزار گرایانه یا تقدیر گرایانه به فناوری اطلاعات در نظام تعلیم و تربیت نیاز به تفسیری مجدد از فناوری و بکارگیری آن را ضروری می سازد.
سلیمی و پارسا(1397) در مطالعه ای به بررسی فضای مجازی و نقش تربیتی آن در اسناد بالادستی پرداختند. در این زمینه سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، نقشه جامع علمی کشور، قانون برنامه چهارم، پنجم و ششم توسعه کشور مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاکی از آن بود که در برنامه ششم توسعه کشور به توسعه محتوای فضای مجازی، حضور موثر و هدفمند در تعاملات بین المللی فضای مجازی و حضور موثر نهادهای فرهنگی در فضاهای مجازی اشاره شده است.
صادق زاده قمصری(1397) در مقاله ای به بررسی، تبیین و نقد سه رویکرد تربیتی رایج به فضای مجازی بر اساس فلسفه تربیت در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران پرداخت. نتایج نشان داد که با وجود لزوم اتخاذ روش های پیشگیرانه از آسیب های فضای مجازی و نیز تلاش برای سالم سازی فضای سایبری در دسترس نوجوانان و جوانان باید از این رویکردها به عنوان تدبیری لازم ولی موقت و متناسب با مراحل رشد و تربیت نوجوانان عبور کرده و با توسعه رویکرد سواد سایبری و بازسازی مفهومی آن با الهام از آموزه های اسلامی به سمت زمینه سازی تربیتی جهت کسب شایستگی های لازم توسط متربیان برای درک و اصلاح پیوسته موقعیت خود و دیگران در فضای سایبری بر اساس نظام معیار اسلامی حرکت نمائیم.
کاظمی(1397) در مقاله ای به بررسی تاثیر فضای مجازی و تحقق هدف تربیتی خویشتن داری پرداخت. وی در این تحقیق از خویشتن داری به عنوان حکومت عقل بر فرد یاد نمود و چنین نتیجه گرفت که فضای مجازی و شبکه های اجتماعی امکان تجربه نمودن را افزایش داده اند و تاثیر یک طرفه و مستبدانه نظام تربیتی و رسانه های سنتی کم رنگ شده است. تربیت رسمی می تواند از این موهبت، آگاهانه بهره برداری نماید و امکان خود شکوفائی دانش آموزان را از طریق تقویت فردیت و خویشتن داری افزایش دهد.
فرخی نژاد(1397) در پژوهشی به مطالعه در مورد تاثیر فضای مجازی بر ارتقای تعلیم و تربیت دانش آموزان پرداخت. نتایج وی نشان داد که سیاست های آموزش و پرورش در قبال آموزش مفاهیم تربیتی و ارزشی از طریق فضاهای مجازی باید متناسب با نیاز فرد و جامعه باشد و در این رابطه، فناوری ابزار مناسبی برای ظهور خلاقیت و بهره وری در راستای نیل به این هدف بزرگ است.
عارفی فر(1397) در مقاله ای به بررسی چیستی و چگونگی محتوای تربیتی در فضای مجازی در دیدگاه اسلامی ، مدرنیسم و پست مدرنیسم پرداخت. وی چنین نتیجه گرفت که چگونگی محتوای تربیتی با تغییر روش های تدریس به صورتی که فقط به کاربرد فنی فناوری تاکید نشود و شیوه برخورد با فناوری که یکی از مصادیق آن فضای مجازی است، آموزش داده شود، از راه های پرورش تفکر انتقادی است.
کردلو و مرادی(1397) در مقاله ای به بررسی نمود شناسی تفسیری فرصت ها و چالش های فضای مجازی بر باور افراد نسبت به اخلاقیات پرداختند. آنها در قسمت نتایج به مواردی مانند تهدید بنیان خانواده، کمرنگ شدن اعتقادات دینی، هرزه نگاری، تهاجم فرهنگی، نقض حریم خصوصی، ترویج مد گرایی، رواج مصرف گرایی ، بد حجابی و عادی سازی روابط نامشروع به عنوان چالش های اصلی فضای مجازی در امور تربیتی اشاره نمودند.
کرامتی(2019) در مقاله ای به بررسی تهدیدها و فرصت های تربیت مجازی پرداخت. نتایج وی نشان داد که امکان تحقق سه اصل از اصول تربیت دینی یعنی پرورش تفکر و تعقل، عزت نفس و آزادگی در فضای مجازی برای متربیان و دانش آموزان مقاطع مختلف وجود دارد.
مصباحی(1399) در مقاله ای به بررسی مسائل تربیت دینی در فضای مجازی و نحوه مواجهه با آن پرداخت. از نظر وی تربیت دینی به عنوان یکی از رویکردها به تربیت، در مواجهه با فضای مجازی به عنوان یکی از بسترهای تحقق این رهیافت با مسائلی مواجه است که هدف این پژوهش، پرداختن به آن بود. دستیابی به این هدف از طریق تبیین مبانی نظری موضوع پژوهش و تحلیل استلزامات آن صورت گرفت. در این پژوهش به مبحث آشنایی با محکمات و متشابهات در تربیت دینی و بایسته های فضای مجازی که در دو محور ضرورت درک خدای همه جا حاضر و وجود اخلاق نظارتی می گنجند، پرداخته شده است. یافته های وی حاکی از آن است که میان عناصر تربیت دینی و ویژگی های فضای مجازی تناظری برقرار است که در برخی موارد به تحقق تربیت دینی مطلوب یاری می رساند و در مواردی نیز به عنوان مانع عمل می کند. تحلیل این تناظر علاوه بر اینکه به شناخت عوامل و موانع تربیت دینی یاری می رساند، راهکار مواجهه با مسائل تربیت دینی در فضای مجازی را نشان می دهد.
قاسمی(1399) در مقاله ای به بررسی فرصت ها و چالش های هویت دینی میان جوانان ایرانی تحت تاثیر فضای مجازی پرداخت. وی چنین اذعان کرد که هویت دینی در زندگی هر فردی نقش بسیار مهمی دارد که امروزه با گسترش فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی به ویژه ظهور پدیده ای به نام فضای مجازی، دچار تحولاتی شده است. هویت، به معنی کیستی است؛ عامل اساسی در هویت های اجتماعی، ارتباط رو
در روی انسان ها با یکدیگر در محیطی اجتماعی است؛ اما هویت در فضای مجازی به گونه دیگر تعریف می شود؛ فضای مجازی به ویژه شبکه های اجتماعی مثل فیس بوک و استفاده روزافزون جمعیت جوان ایرانی از این شبکه ها، هم برای مسئولان و هم برای مردم ایران به دغدغه تبدیل شده است. نتایج این بررسی ها و یافته ها نشان داد که هرچه وسعت حضور جوانان ایرانی در فضای مجازی بیشتر باشد، سطح هویت دینی آنان تضعیف می شود که به نوعی با فرضیه این مقاله ارتباط دارد.
رحمانی میمند(1400) در مقاله ای به بررسی فرصت ها و تهدیدهای تربیتی فضاهای مجازی پرداخت. وی در تحقیقات خود به این نتیجه رسید که فضای مجازی باعث قالبی شدن بیش از حد مباحث تعلیم و تربیت شده و با دانش آموز به مثابه فرد واحد و یگانه برخورد می کند و در نظام رایانه مبتنی بر هدف های از پیش تعیین شده، این طرز برخورد را فراموش می کند. نقادانی که از این منظر به موضوع نگاه می کنند، بر این اعتقادند که تعلیم و تربیت پیش از آن سخت تحت تاثیر فرایند جهانی شدن و از دست دادن تنوع و فردیت بوده است تا دانش آموزان بتوانند در رقابت جهانی شرکت کنند و رایانه این روند و مرکزیت بخشیدن به فرآیند قالبی کردن تعلیم و تربیت را تسریع می کند.
نتایج
نتیجه گیری
در دهه های اخیر، استفاده از فضای مجازی و امکاناتی که اینترنت در اختیار افراد قرار می دهد، در تمام ابعاد زندگی انسان نفوذ یافته است که یکی از این ابعاد، حوزه دین و تربیت دینی است. با توجه به این که آموزش شایسته مفاهیم و ارزش های دینی- به عنوان سنگ بنای جامعه- مستلزم توجه به کیفیت آموزش های دینی است، باید به فرصت ها و تهدیدهای بالقوه ای توجه نمود که آموزش دینی در فضای مجازی می تواند به همراه داشته باشد. به بیان دیگر، هر چند استفاده از فضای مجازی می تواند فرصت های آموزشی مناسبی را در تربیت دینی متربیان به همراه داشته باشد،؛ اما ماهیت این فضای آموزشی به نحوی است که تهدیدهایی را نیز در این زمینه ایجاد خواهد نمود که عدم توجه به آنها می تواند صدمات جبران ناپذیری به متربیان(به طور ویژه قشر دانش آموز) و جامعه وارد کند.
با توجه به تهدیددها و پیامدهای شبکه های اجتماعی و مجازی از قبیل برقراری ارتباطات نامشروع، افزایش خیانت زوجین، اغفال و فریب، جعل هویت، فرصت سوزی، اعتیاد الکترونیک، مدگرایی و مواردی از این قبیل، میزان استفاده و نوع کاربری شبکه های اجتماعی مجازی ممکن است بر هنجارهای اجتماعی و به تبع آن، نظم و امنیت جامعه تاثیر بگذارد و بر شخصیت و هویت دانشجویان و دانش آموزان در زمینه های گوناگون، از جمله رفتارهای فردی ، اجتماعی ، اخلاقی و تربیتی ایشان اثرگذار باشد.
تاثیر جریان نیرومند جهانی شدن و جامعه اطلاعاتی و فناوری اطلاعات بر تحولات حال و آینده جوامع انکارناپذیر است. به خصوص تاثیر فناوری اطلاعات و نیروهای موثر آن به تدریج و با گذشت زمان به جهت گیری ها، هدف ها و ساختار نظام های آموزشی، فرایند تدریس و یادگیری، تغییر نقش معلم و یادگیرنده، و ساختاربندی برنامه ریزی آموزشی و درسی اثرهای گسترده و دامنه داری خواهد داشت. اما برای اینکه جوامع بتوانند زمینه و بستر لازم را برای ورود این فناوری ها و تحولات ناشی از آنها، و همچنین استفاده از آنها را به وجود آورند، به تغییرات ساختاری و برداشتن موانع از سر راه خود نیاز دارند. از طرف دیگر، با شناخت ویژگی های فناوری اطلاعات و ارتباطات و فرصت ها و چالش های آن می توانند
می توانند آگاهانه از فرصت های ایجاد شده برای پیشبرد اهداف آموزشی و تربیتی خود بهره بگیرند و با چالش های پیش رو به صورت منطقی برخورد نمایند.
توسعه روزافزون نقش و تاثیر فن آوری های نوین به ویژه استفاده از فضای مجازی به عنوان یکی از پدیده های نوظهور در ابعاد گوناگون زندگی انسان، از واقعیت های غیرقابل انکار جامعه امروز است. آموزش و پرورش نیز به عنوان بزرگ ترین دستگاه متولی تعلیم و تربیت رسمی و عمومی کشور، از دایره این تاثیرپذیری خارج نیست. رشد شتابان استفاده از فضای مجازی در برنامه های آموزشی و تربیتی رسمی آموزش و پرورش و استقبال معنادار اولیاء و دانش آموزان از این ابزار جادویی را در جای جای کشور می توان مشاهده کرد. نتایج مقاله حاضر نشان داد که بدون شک، فضای مجازی نیز همانند سایر فناوری های وارداتی، در کنار فرصت هایی که برای شتاب بخشیدن به سرعت پیشرفت علمی جوامع بشری ایجاد می کند، تهدیدها و چالش هایی را نیز به دنبال دارد. لذا، جامعه اسلامی و اندیشمندان مسلمان به تبعیت از رهنمودهای قرآن و اهل بیت )علیهم السلام) وظیفه دارند از یک سو پیشتاز بهره مندی از یافته های علمی باشند و از سوی دیگر، مانع ورود آسیب های مهلک به درون جامعه اسلامی شوند. با توجه به رویکرد اسلامی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، فلسفه، اهداف، راه کارها و برنامه های تحولی آموزش و پرورش باید بر مبانی وحیانی مبتنی باشند.
نتیجه گیری
نتیجه گیری
در دهه های اخیر، استفاده از فضای مجازی و امکاناتی که اینترنت در اختیار افراد قرار می دهد، در تمام ابعاد زندگی انسان نفوذ یافته است که یکی از این ابعاد، حوزه دین و تربیت دینی است. با توجه به این که آموزش شایسته مفاهیم و ارزش های دینی- به عنوان سنگ بنای جامعه- مستلزم توجه به کیفیت آموزش های دینی است، باید به فرصت ها و تهدیدهای بالقوه ای توجه نمود که آموزش دینی در فضای مجازی می تواند به همراه داشته باشد. به بیان دیگر، هر چند استفاده از فضای مجازی می تواند فرصت های آموزشی مناسبی را در تربیت دینی متربیان به همراه داشته باشد،؛ اما ماهیت این فضای آموزشی به نحوی است که تهدیدهایی را نیز در این زمینه ایجاد خواهد نمود که عدم توجه به آنها می تواند صدمات جبران ناپذیری به متربیان(به طور ویژه قشر دانش آموز) و جامعه وارد کند.
با توجه به تهدیددها و پیامدهای شبکه های اجتماعی و مجازی از قبیل برقراری ارتباطات نامشروع، افزایش خیانت زوجین، اغفال و فریب، جعل هویت، فرصت سوزی، اعتیاد الکترونیک، مدگرایی و مواردی از این قبیل، میزان استفاده و نوع کاربری شبکه های اجتماعی مجازی ممکن است بر هنجارهای اجتماعی و به تبع آن، نظم و امنیت جامعه تاثیر بگذارد و بر شخصیت و هویت دانشجویان و دانش آموزان در زمینه های گوناگون، از جمله رفتارهای فردی ، اجتماعی ، اخلاقی و تربیتی ایشان اثرگذار باشد.
تاثیر جریان نیرومند جهانی شدن و جامعه اطلاعاتی و فناوری اطلاعات بر تحولات حال و آینده جوامع انکارناپذیر است. به خصوص تاثیر فناوری اطلاعات و نیروهای موثر آن به تدریج و با گذشت زمان به جهت گیری ها، هدف ها و ساختار نظام های آموزشی، فرایند تدریس و یادگیری، تغییر نقش معلم و یادگیرنده، و ساختاربندی برنامه ریزی آموزشی و درسی اثرهای گسترده و دامنه داری خواهد داشت. اما برای اینکه جوامع بتوانند زمینه و بستر لازم را برای ورود این فناوری ها و تحولات ناشی از آنها، و همچنین استفاده از آنها را به وجود آورند، به تغییرات ساختاری و برداشتن موانع از سر راه خود نیاز دارند. از طرف دیگر، با شناخت ویژگی های فناوری اطلاعات و ارتباطات و فرصت ها و چالش های آن می توانند
می توانند آگاهانه از فرصت های ایجاد شده برای پیشبرد اهداف آموزشی و تربیتی خود بهره بگیرند و با چالش های پیش رو به صورت منطقی برخورد نمایند.
توسعه روزافزون نقش و تاثیر فن آوری های نوین به ویژه استفاده از فضای مجازی به عنوان یکی از پدیده های نوظهور در ابعاد گوناگون زندگی انسان، از واقعیت های غیرقابل انکار جامعه امروز است. آموزش و پرورش نیز به عنوان بزرگ ترین دستگاه متولی تعلیم و تربیت رسمی و عمومی کشور، از دایره این تاثیرپذیری خارج نیست. رشد شتابان استفاده از فضای مجازی در برنامه های آموزشی و تربیتی رسمی آموزش و پرورش و استقبال معنادار اولیاء و دانش آموزان از این ابزار جادویی را در جای جای کشور می توان مشاهده کرد. نتایج مقاله حاضر نشان داد که بدون شک، فضای مجازی نیز همانند سایر فناوری های وارداتی، در کنار فرصت هایی که برای شتاب بخشیدن به سرعت پیشرفت علمی جوامع بشری ایجاد می کند، تهدیدها و چالش هایی را نیز به دنبال دارد. لذا، جامعه اسلامی و اندیشمندان مسلمان به تبعیت از رهنمودهای قرآن و اهل بیت )علیهم السلام) وظیفه دارند از یک سو پیشتاز بهره مندی از یافته های علمی باشند و از سوی دیگر، مانع ورود آسیب های مهلک به درون جامعه اسلامی شوند. با توجه به رویکرد اسلامی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، فلسفه، اهداف، راه کارها و برنامه های تحولی آموزش و پرورش باید بر مبانی وحیانی مبتنی باشند.
مراجع و منابع این Preprint: