بررسی و شناسایی نماتدهای انگل گیاهان دارویی در استان اصفهان

تحقیقات پیرامون نماتدهای انگل گیاهان دارویی بطور پراکنده در کشورهای مختلف دنیا صورت گرفته است. در مطالعه ای در زمینه نماتدهای انگل همراه با چند گیاه دارویی در کشور هند، شش جنس نماتد شامل Meloidogyne،Pratylenchus،Helicotylenchus، Tylenchoryhnchus، Hoplolaimus، Rotylenchus و همچنین گونه Aphelenchus avenaeبعنوان نماتدهای شایع گیاهان دارویی چون مریم گلی (Salvia officinalis)، بادرنجبویه (Melissa officinalis) و نعنا (Mentha spicata) شناخته شدند و در نهایت دو گیاه مریم گلی و بادرنجبویه، حساسترین گیاهان به نماتد Meloidogyne incognita و گیاه نعنا حساس ترین گیاه به نماتدهای Pratylenchus تشخیص داده شدند (Khan & Sharma, ۱۹۹۶). در مطالعه ای که در منطقه اوتارپرادش هند، پیرامون نماتدهای انگل همراه با گیاهان دارویی صورت گرفته، گونه های Hoplolaimus indicus، Helicothylenchus dihystera، Meloidogyne incognita، Rotylenchulus reniformisوM. javanica غالب ترین نماتدهای انگل گیاهی روی این محصولات شناخته شده اند (Rathour et al., ۲۰۰۳). همچنین در برخی مطالعات اثر نماتدهای انگل مهم روی بعضی خصوصیات رشدی گیاهان دارویی نیز بررسی شده است؛ بررسی تاثیر سطوح مختلف جمعیت نماتد thornei Pratylenchus روی خصوصیات رشدی، میزان کلروفیل برگ، میزان فتوسنتز و اسانس نعنا گونه Mentha spicata  نشان داد که با افزایش تراکم جمعیت اولیه این نماتد، کلیه پارامترهای مورد بررسی کاهش یافته و بیشترین کاهش مربوط به تراکم اولیه جمعیت نماتد یادشده بوده است (Haseeb & Shukla, ۱۹۹۴). ازجمله تحقیقات صورت گرفته پیرامون نماتدهای انگل گیاهان دارویی در ایران می توان به گزارش نماتد سیستی چغندرقند (Heterodera schachtii) روی ترب (Raphanus sativus) و سلمه تره (Chenopodium album) اشاره نمود (باروتی، ۱۳۶۶). همچنین نماتد مولد گره ریشه گونه Meloidogyne javanica از ختمی (Althaea officinalis)، پنیرک (Malva neglecta)، سلمه تره (C. album) و نعنا (Mentha loglolia) گزارش شده است (باروتی، ۱۳۶۶). در مطالعه ای دیگر، گونه M. javanica از ریشه گل همیشه بهار Calendula officinalis در استان قزوین گزارش گردید (رزاز هاشمی، ۱۳۸۴). در بررسی دیگری نماتدهای Ampilmerlinius glabigerus، Helicotylenchus microcephalus، Meloidogyne javanica و Merlinius rugosus از ریشه و خاک گیاه دارویی کرچک (Ricinus spp.) در استان قزوین استخراج و شناسایی گردید (رزاز هاشمی، ۱۳۸۵). تاکنون هیچ بررسی و مطالعه ای پیرامون نماتدهای انگل گیاهی روی گیاهان دارویی در استان اصفهان انجام نشده است، بنابراین، بدین منظور در قالب یک طرح تحقیقاتی چهار ساله (۱۳۸۰ – ۱۳۷۷) بررسی هایی پیرامون شناسایی و تعیین تراکم نماتدهای انگل گیاهان دارویی در خاک زیرکشت گیاهان دارویی انجام شد. در این آزمایش جهت انجام نمونه برداری با مراجعه به مراکز کاشت گیاهان دارویی در استان اصفهان شامل ایستگاه های دستگرد اصفهان، شهید فزوه نجف آباد، کاشان و جنت آباد مبارکه، از خاک اطراف ریشه گیاهان دارویی نمونه گیری و به آزمایشگاه منتقل گردید. در آزمایشگاه نمونه ها به روش الک و سانتریفوژ (Jenkins, ۱۹۶۴) شسته شده و نماتدهای موجود استخراج گردید. جهت کشتن، ثابت کردن و انتقال نماتدهای کرمی شکل به گلیسرین خالص از روش تکمیل شده De Grisse (De Grisse, ۱۹۶۹) استفاده شد. تشخیص جنسهای مختلف با استفاده از کلیدهای شناسایی معتبر صورت گرفت. سپس جمعیت جنس های مختلف به تفکیک، در سوسپانسیون بدست آمده با استفاده از اسلاید مخصوص شمارش و محاسبه گردید. بمنظور بررسی آلودگی ریشه گیاهان دارویی به نماتدهای انگلی داخلی ریشه، مقدار ۵ گرم ریشه از گیاهان نمونه برداری و براساس روش Bridge و همکاران (Bridge et al., ۱۹۸۲) با محلول اسیدفوشین لاکتوفنل رنگ آمیزی شد و پس از رنگبری آنها در گلیسرول، وضعیت این گروه از نماتدها زیر استریومیکروسکپ بررسی گردید. همچنین ده گره بطور تصادفی انتخاب شده و زیر استریومیکروسکپ ماده های کامل از آنها خارج گردید. جهت تهیه برش از شبکه کوتیکولی انتهای بدن ماده های استخراجی، ابتدا طبق روش Southey (Southey, ۱۹۷۰) برش های لازم ایجاد و از آنها اسلایدهای دائم تهیه گردید. جهت تعیین میزان آلودگی ریشه ها به نماتدهای مولد غده ریشه، مقدار یک گرم از ریشه های هر نمونه وزن و به طول ۱ تا ۲ سانتیمتر خرد شده و سپس در وایتکس تجاری ده درصد به مدت چهار دقیقه به شدت تکان داده شد تا ماده ژلاتینی اطراف کیسه های تخم حل و آزاد شوند. سوسپانسیون بدست آمده به ترتیب از الک های ۲۵۰ و ۲۰ میکرون عبور داده شده و محتویات روی الک ۲۰ میکرون کاملا با آب شسته و جمعیت تخم و نوزاد موجود در آن با استفاده از اسلاید شمارش گردید. براین اساس در خاک گیاهان دارویی ایستگاه دستگرد اصفهان جنس های Helicotylenchus ، Meloidogyne، Geocenamus، Longidorus، Ditylenchus، Tylenchus، Criconemella، Xiphinema، Psilenchus و Pratylenchus شناسایی و جمعیت آنها معین شد (جدول ۱). همچنین، جمعیت نماتدهای آزادزی و نماتدهای غیر انگل گیاهی نیز شمارش و محاسبه گردید (جدول ۱). در خاک گیاهان دارویی ایستگاهتحقیقات بیابان زدایی کاشان، جنس های Tylenchus، Xiphinema، Helieotylenshus، Meloidogyne، و Geocenamus شناسایی و جمعیت آنها معین گردید (جدول ۲). جمعیت نماتدهای آزادزی خاک این منطقه نیز شمارش و محاسبه گردید (جدول ۲). در خاک گیاهان دارویی ایستگاه شهید فزوه نجف آباد، جنس های Meloidogyne، Helicotylenshus، Geocenamus، Ditylenchus، Xiphinema، Tylenchus، Criconemella، Pratylenchus، Aphelenchus و Psilenchus شناسایی و جمعیت آنها تعیین شد (جدول ۳). همچنین، جمعیت نماتدهای آزادزی غیر انگل آن منطقه نیز محاسبه و معین گردید (جدول ۳). در خاک اطراف ریشه گیاهان دارویی ایستگاه جنت آباد مبارکه، جنسهای Criconemella، Longidorus، Xiphinema، Meloidogyne، Tylenchus، Helicotylenchus و Geocenamus شناسایی و جمعیت آنها و نیز جمعیت نماتدهای آزادزی و غیر انگل گیاهی برآورد گردید (جدول ۴). طی این بررسی، گونه های نماتد X. index، X. pachtiacum، X. vuittenezi، L. africanus، H. pseudorobustus، H. digonicus، H. vulgaris، M. javanica، M. incognita، G. brevidens، G. microdorus، G. rugosus، C. antipolitana، C. xenoplax، Psilenchus hilarulus، D. dipsac، D. destructor، D. acutus، P. neglectus، P. penetrans، P. thornei و P. minyus در خاک گیاهان دارویی کشت شده در استان اصفهان شناسایی شدند. نتایج مربوطه در ایستگاه های مورد بررسی نشان می دهد که کماکان بیشتر جنس ها در خاک مزارع مورد بازدید وجود دارند که طبیعتا از جمعیتهای متفاوتی برخوردار می باشند. نتایج این تحقیق یا تحقیقات انجام شده در سایر نقاط کشور و استان اصفهان از مزارع گوناگون و حتی باغها موافقت دارند (احمدی و نصر اصفهانی، ۱۳۸۱؛ اخیانی، ۱۳۵۷؛ باروتی، ۱۳۶۶؛ جمالی و همکاران، ۱۳۸۱). از نماتدهای انگل داخلی ریشه فقط نماتدهای مولد غده ریشه (Meloidogynespp.) در ریشه تعدادی از گیاهان دارویی مشاهده گردید. بر این اساس، از ۲۵ نوع گیاه دارویی مورد کاشت در ایستگاه دستگرد اصفهان، ۲۱ نوع شامل همیشه بهار، گل گاوزبان ایرانی، گل گاوزبان خارجی، علف چای، افسنطین، شنگ، بابونه، آویشن، باباآدم، مریم گلی، سیب زمینی ترشی، شمعدانی معطر، رزماری، مارتیغال، بادرنجبویه، روناس، بومادران گل سفید، اسطوخودوس پنتا و کرفس به عنوان میزبان M. javanica شناخته شدند. نتایج حاصل از بررسی های ریشه گیاهان دارویی در ایستگاه های موجود استان، با گزارشهای موجود در خصوص اینکه گونه غالب این نماتدها، M. javanica است و بیشترین آلودگی را ایجاد می نماید، موافقت دارد. از ۲۶ نوع گیاه دارویی کشت شده در ایستگاه شهید فزوه نجف آباد، ۵ نوع گیاه شامل سداب، قیچ، بابا آدم، همیشه بهار و شاهدانه به عنوان میزبان برای گونه M. javanica شناسایی گردیدند. از ۱۴ نوع گیاه دارویی کاشته شده در ایستگاه تحقیقات بیابان زدایی کاشان، ۶ نوع گیاه شامل اسطوخودوس، بومادران گل زرد ، درمنه کوهی، رنگین زرد و آگاو به عنوان میزبان برای M. incognita شناسایی شد. بیشتر گیاهان دارویی یادشده به عنوان میزبانهای جدید برای نماتدهای مولد غده ریشه شناخته و معرفی می گردند که لازم است در برنامه های ازدیاد گیاهان فوق به عنوان یک فاکتور اساسی در انتخاب زمین سالم و یا تهیه پاجوش و قلمه سالم عاری از نماتد مورد توجه قرار بگیرد. در ضمن، برخی گیاهان دارویی مورد آزمون عاری از این نماتدها بود که می توان از آنها جهت به زراعی و در تناوب با گیاهان میزبان استفاده نمود.

Keywords:

گیاهان دارویی , نماتد انگل گیاهی , نماتد گره ریشه , جمعیت , اصفهان , کاشان , مبارکه , نجف آباد