خوانش فرمالیستی عیوب فصاحت

این جستار برآنست تا با پیش چشم داشتن نظریه­های نوین در باب شعر، بویژه آرای فرمالیستها، کارآیی آنچه را در بلاغت سنتی به عنوان «عیوب فصاحت» مطرح است، در تحلیل امروزی شعر پارسی بررسی نماید. این فرایند در دو ساحت کلی­گرایانه و جزئی­گرایانه انجام شده است. در فرایند کلی­گرایانه، با توجه به مساله «عنصر غالب» در فرمالیسم روسی و ایجاد تعامل میان نظریات ارائه شده درباره عیوب فصاحت در کتابهای پارسی بلاغت و نقد شعر با شعر پارسی در دوره­های مختلف سبکی، عیوب فصاحت تا پایان دوره رواج سبک هندی در سه وجه سازگاری، واپس­ماندگی و ناسازگاری قابل گونه­بندی و بررسی است. تحلیل موضوع در این ساحت بدین نتیجه می­انجامد که در دوره سازگاری(مقارن با رواج سبک خراسانی)، نظریات ارایه شده درباره عیوب شعر، با شعر پارسی کاملا همخوان است؛ اما به تدریج از میزان این همخوانی کاسته می­شود تا اینکه در دوره ناسازگاری(مقارن با رواج سبک هندی)، مقتضیات اجتماعی- ادبی و نیز مقتضیات زیبایی­شناسیک شعر پارسی، اصالت عیوب فصاحت در بلاغت سنتی را برای تحلیل شعر عصر از میان می­برد. در ساحت جزئی­گرایانه با پیش چشم داشتن نظریات فرمالیست­ها در خصوص فرایند «برجسته­سازی» و ایجاد اتفاق در زبان از طریق انواع «هنجارگریزی­ها»(/قاعده­کاهی­ها) و «قاعده­افزایی­ها»، عیوب فصاحت در بلاغت سنتی نظیر غرابت استعمال، مخالفت قیاس، تعقید و... برای تحلیل امروزی شعر پارسی، از اضلاعی دیگر ناکارآمد جلوه می­کند. تحلیل موضوع در این ساحت نیز بدین نتیجه می­انجامد که در خوانش فرمالیستی و نیز در برخورد با شعر مدرن، این موارد نه تنها عیب نیست، بلکه اتفاقا عامل ایجاد ادبیت و تمایز زبان ادبی از زبان خودکار و در نهایت ساخته شدن شعراست.

خوانش فرمالیستی عیوب فصاحت Keywords:

Key terms: Defects of eloquence , formalism , the dominant element , opposition of comparison , کلیدواژه ها: عیوب فصاحت , فرمالیسم , عنصر غالب , غرابت استعمال , مخالفت قیاس , تعقید.