سیستم بهره برداری از قنات های رودخانه ای دزفول

در خوزستان به علت وجود رودخانه های بزرگ و پر آب، آثار کم نظیر و درخشانی از هنر و دانش و فن اوری ایرانیان از دوران باستان برجا مانده است. نمونه ای منحصر به فرد از این سازه ختی آبی کهن، کاریزهای رودخانه ای موسوم به قمش در دزفول (شمال خوزستان) هستند که به جای سفره های آب زیرزمینی مستقیما از رودخانه تغذیه می شوند . در دزفول این کاریزها آب رودخانه دز را در مسیرهای طولانی و متعدد به نقاظ مخلف شهر و اراضی کشاورزی رسانده و ضمن تامین آب شرب شهرنشینان باغها و مزارع اطراف شهر را آبیاری نی نمودند. این قنات ها توسط مالکین محلی اداره می شده اند و در مواردی نیز وقف بوده اند. بهره برداری و نگهداری کاریزها تا قبل از اصلاحات ارضی بر عهده مالکین بوده و پس از تحولات سال 42 توسط کشاورزان و به وسیله کارگران خبره ای که در محل به «بیلداران» معروف بوده اند صورت می گرفته است. برای تامین هزینه های نگهداری و لایروبی قنات ها شیوه های کاملا منسجم و برخاسته از عرف منطقه وجود داشت که از اجاره بهای سالانه تا پرداخت نقدی آب بها و یا دریافت سهم معینی از محصولات کشاورزی را شامل می شد. برای لایروبی کاریزها نیز با توجه به جنس بستر و ساختار خاص این قنات ها، روش ها و تمهیدات ویژه و در نوع خود منحصر به فردی به کار برده می شد که جای تامل و بررسی فراوان دارد در این مقاله به اختصار وضعیت مالکیت ، بهره برداری و روش های تعمیرات و نگهداری قمش های درفول مورد بحث قرار می گیرد.