نقش هنر و عرفان ایرانی در حفظ، تکوین، و تکامل بخشی از ادبیات عرب

موضوع اصلی مقاله حاضر، بازکاوی سروده های شاعران ادب عذری (یکی از جریان های شعری و انواع ادبی ادبیات عرب در دوره اموی؛ ازجمله اشعار مجنون لیلی) در برجسته ترین متون عرفانی فارسی و عربی (اعم از متون مدرسی، و متون خلاق و هنری) تا پایان قرن هفتم هجری است. هدف این مقاله، نشان دادن تأثیرپذیری ادب و عرفان ایران از ادب عرب نیست، بلکه به اجمال، بیان تأثیرگذاری متقابل و نقش خلاقیت ادبا و عرفای ایران زمین در پرورش ادب عذری عرب است. درباره تأثیرپذیری ادبیات فارسی از اشعار و ادبیات عرب تاکنون کتابها و مقالات متعددی به رشته تحریر درآمده است؛ اما آنچه تاکنون کمتر بدان پرداخته شده است، تصرفات هنری ادبای ایرانی در وام گرفته های خویش است. به عقیده نگارنده، ایرانیان هیچگاه مصرف کننده صرف نبوده و اگر شکل و محتوایی را به وام ستانده باشند، آنها را دگرگون ساخته و بلکه تکامل بخشیده اند. چنانکه گفته خواهد شد، ایرانیان در حفظ، حیات و حرکت ادب عذری، سهمی بیش از خود اعراب داشته اند: اشعار پراکنده شعرای عذری را گردآوری و حفظ کردند؛ موضوعات آن را تئوریزه کردند؛ اشعار آن را به متون مدرسی صوفیه کشاندند؛ آنها را به لطیف ترین معانی عارفانه تأویل کردند؛ روایات پراکنده آن را نظم دادند و به شکل داستانی سامانمند به ادب جهانی عرضه کردند؛ تمثیل های فراوانی از آن ساختند؛ و مضامین آن را به زیباترین شکل ممکن در غزل بیان کردند. باری، لیلی در نهایت در ذهن عرفای ایران چنان جایگاهی یافت که نماد خداوند شد. همچنین در جدول های پایانی مقاله سروده هایی از شاعران عذری را خواهیم دید که این نگارنده موفق به یافتن آن ها در لا به لای متون عرفانی شده و در بیشینه موارد برای نخستین بار نام سرایندگان آن ها را تعیین کرده، و گاهی نیز به تصحیح این ابیات از منظر ضبط واژگانی پرداخته است

Keywords:

عرفان و هنر ایرانی , حب عذری , شعر عذری , تأویل , تصرفات هنری