مبانی فلسفی اخلاق زیستی در ایران باستان

زیستم در زیستگاهی آباد، افزودن بر دانش، ابزار و مدیریت بهینه، نیازمند جایگاهی شایسته در جهان بینی مردم است. چرا که بر پایه شناخت انسان از جهان، ارزش ها و رفتارهای نیک یا بد (اخلاق) تعریف می شوند. بهترین منابع برای شناخت ریشه های هزاران ساله جهان بینی ایرانی در فرهنگنامه ی اوستا گرداوری شده اند. این منابع را می توان در چهار گروه دسته بندی کرد: الف) یشت های کهن، که باور ایرانیان در دوران استوره ای می نمایاند. ب) ستوت یسن، دربردارنده گاتها (کتاب آسمانی اشو زرتشت) و نیایش های نخستین بهدینان است. پ) وندیداد، که آینده باورهای خرافی قبیله مغان ماد با رنگ و لعاب زرتشتی است. ت) نوشته های بجا مانده از دوران ساسانیان که نشان دهنده باورها، بن مایه های اندیشه وری و راهکارهای زندگی در آن زمانه است. بنابراین یشت ها ، خداوند، جهان را در شش مرحله (به ترتیب آسمان، زمین، آب، گیاه، جانوران و انسان) آفرید. انسان در پنج روز پایان سال آفریده و در نوروز از فروردین (= راهنمای اهورایی، هدایت الهی) برخوردار شد. محیط زیست برای ایرانیان بسیار ارزشمند بود و برای هر یک از عناصر محیط زیست همچون آتش، آب، خاک، باد، گیاه و جانوران سودمند ایزدی داشتند. برای نمونه آناهیتا نماد رودها، ایزدی بی آلایش، زندگی بهش و زداینده بدی هاست. به گرما و نور خورشیدد ایزد مهر می گفتند که دارنده دشت های فراخ و نگهبان راستی بود. گاتها به محیط زیست با مفهومی بسیار گسترده تر در دو بعد مادی (گیتی ) و غیر مادی (مینو) می پردازد.جهان که همه ابعاد محیط زیست را در بر دارد، بوسیله اهورامزدا (= یگانه هستی بخش بزرگ و دانا)استوار بر هنجاری به نام اشا، آفریده شده است. او با نیک ترین اندیشه و افزاینده ترین خرد جهان شادی بخش را آفرید و سرسبز گردانید. دروغ کاران برای سود خودشان، با عیش وعشرت به نابودی (ویاپانتین = بیابانیدن) جهان می پردازد که رنج به بار می آورد، برای خرسندی راستین بایستی کردار انسان با هنجار هستی (اشا = اردیبهشت) و خردش با منش نیک (بهمن) هماهنگ بوده، با ارامش پیش برنده ای که از دانش ، دلدادگی و ایمان پدید می آید (اسفند)، هر روز جهان را آبادتر و جهانیان را خرسندتر از پیش سازد. این تازه گردانیدن تا پیوستن به خدا ادامه دارد. اهو (رهبر سیاسی) و رتو(رهبر معنوی) وظیفه فراهم کردن بستر این بالندگی را بر دوش دارند. بنابراین وندیداد خدای نیک جهان نیکی ها را آفرید . راستکاران با پاک نگه داشتن اتش، آب، هوا و خاک همچنین آباد کردن جهان، کاشتن گیاه، نکشتن حیوانات نابالغ یا باردار، نابودی آفات و کارهایی از این دست با خدای بد می جنگند ولی بدکاران با الودن، ویرانی، آزردن ، جانوران و گیاهان به اهریمن یاری می رسانند. بنابر بندهشن که نماد التقاط دینی در زمان ساسانیان است، خدای بد انسان و جانور نخست را ک شته، گیاه نخستین را می خشکاند اما امشاسپندان و ایزدان مینوی تخمه ی آنها را نجات داده، از انهاجانداران سودمند را در جهان می پراکند. خدای بد در انها خار وپوست خشن و زهر می آمیزد. هنگامی که خدای بد شکسته و بی هوش می گردد . ماده دیو جهی تعهد می کند که جهان را الوده ساخته، انسان، جانور و گیاه را بیازارد. از این شادی اهریمن دوباره هوشیار و قدرتمند می گردد. کوتاه سخن آنکه بنابر آموزش های گات ها که بن فرمایه فرهنگ ایران باستان است، اگر بخواهیم به آسایش و آرامش در دوجهان برسیم بایستی رو به سوی خداوند نماز گزارده، کردار خود را با دانش کامل (هنجار هستی) و خرد خود را منش نیک هماهنگ کرده، برای خرسندی جهانیان و آبادی جهان کوشید. این کوشش همان آیین خدای دانا (یعنی دین) و بنیاد همه ارزش ها و اخلاق نیک بویژه در زمینه های زیستی است.