رشد و کمال عقل در پرتو حقوق کیفری

اهمیت و جایگاه موضوع مسیولیت کیفری و شرایط احراز و موانع مسیولیت کیفری کیفری به حدی است که در مقدمات و کلیات قوانین کیفری کشورها به روشنی بیان گریده و در قانون مجازات اسلامی کشور ما نیز در فصل اول از بخش چهارم به آن پرداخته شده است. یکی از شرایط پراهمیت احراز مسیولیت کیفری، عقل و بلوغ عقلی در فرد مرتکب جرم است بطوریکه فقدان آن باعث سلب مسیولیت کیفری است.کودکان، ظریف ترین و حساس ترین قشر جامعه از نظر هر نوع رفتار و برخورد اجتماعی میباشند. طبق آمارها نصف جمعیت کشور ما و حتی نصف جمعیت جهان، کودکان زیر هیجده سال میباشند. توجه ویژه و اختصاصی به هر گونه واکنش در قبال رفتار کودکان در تمام جوامع مورد توجه قرار می گیرد. قوانین مختلف داخلی کشورها و اسناد بین المللی که در زمینه های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و حقوقی تصویب شده، فصلی ویژه به موضوع کودکان یا اطفال و نوجوانان اختصاص داده است. در زمینه حقوق کیفری نیز، اعم از حقوق ماهوی کیفری و یا حقوق دادرسی کیفری، قوانین داخلی و بین المللی در خصوص اطفال و نوجوانان، مبتنی بر رعایت ((منافع عالیه کودکان)) و ((ساختار افتراقی)) می باشد.در کنوانسیون حقوق کودک مصوب سال 1989 مجمع عمومی سازمان ملل متحد طبق ماده یک کنوانسیون، هر شخص زیر 18 سال تمام کودک بوده و حسب مواد دیگر کنوانسیون فاقد مسیولیت کیفری شناخته میشود لکن به کشورها طبق ماده چهل اختیار داده شده تا حداقل سنی را که پایین تر از آن نتوان کودکان را دارای قابلیت نقض قوانین کیفری محسوب نمود، تعین نمایند.در ایران در نخستین قانون کیفری یعنی، قانون مجازات عمومی سال 1304 در مواد 34 الی 39 در باب شرایط و موانع مجازات، اطفال زیر 12 سال را غیرممیز تعریف و کلا فاقد مسیولیت حزایی می دانست و برای اشخاص 12تا 15 سال و 15 تا 18 سال حسب مورد قایل به مجازات کمتر از اشخاص بزرگسال در کلیه جرایم مشمول جنحه و جنایت بود. در قانون مجازات اسلامی سال 1370 قانونگذار مرز و ملاک تعین سن مسیولیت کیفری را همان معیار شرعی بلوغ قرار داد. با تغییرات قانون کیفری در سال 1392 در مواد 140و146 قانون مجازاتسلامیا ایران به صراحت از متهم5 فاقد عقل و بلوغ سلب مسیولیت شده وقید شده افراد نابالغ مسیولیت کیفری ندارند و سن بلوغ بر اساس مبانی شرعی برای دختران و پسران به ترتیب، نه و پانزده سال قمری تعین گردیده است.لذا قانونگذار برای اشخاص بالغ معتقد به مسیولیت کیفری است هرچند به شرح مواد 88 و89 قانون مجازات اسلامی قایل به تفریق مجازات ها در مورد اطفال و نوجوانان و بکارگیری اقدامات تامینی و تربیتی در بخش تعزیرات میباشد و در مجازاتهای حدود و قصاص قانونگذار اعتقاد به مسیولیت برابر نوجوانان با اشخاص بزرگسال است و لکن در سال 1392 برای اولین بار با تصویت ماده 91 قانون مجازات اسلامی راه گریزی برای اشخاص بالغ زیر 18 سال در این قبیل مجازاتها بطور استثناء برقرار شد. به موجب این ماده در جرایم موجب حد یا قصاص هرگاه افراد بالغ کمتر از هجده سال، ماهیت جرم انجام شده و یا حرمت آن را درک نکنند و یا در رشد و کمال عقل آنان شبه هوجود داشته باشد، حسب مورد با توجه به سن آنها به مجازات های پیش بینی شده در این فصل محکوم می شوند. تبصره دادگاه برای تشخیص رشد و کمال می تواند نظر پزشکی قانونی را استعلام یا از هر طریق دیگر که مقتضی بداند، استفاده کند بنابراین شک و شبه هدر کامل بودن عقل و قوه تمییز و رشد عقلانیت فرد نوجوان،موجب سلب مجازات های سنگین حد و قصاص خواهد شد و این یکی از مهمتریت تحول قانون کیفری جدید است. در آیه 5 سوره مبارکه نساء آمده ولا توتوا السفهاء اموالکم اینکه ماهیت رشد و کمال عقل چیست آیا به محض اتمام سن بلو ، رشد و عقلانیت فرد کامل میگردد و آیا گستره و دامنه این ماده تا چه میزان است آیا شامل مجازات اعدام تعزیری نیز میشود مجازاتهای جایگزین کیفر حد وقصاص چیست آیا رشید کیفری با رشید حقوقی متفاوت است و شیوه تشخیص رشد و کمال عقلی علاوه بر تشخیص پزشکی قانونی کدامند، از موضوعات بحث و بررسی مفصل این مقاله میباشد.

Keywords:

رشد عقل , کمال عقل , مسیولیت کیفری