نقطه و دایره در ادبیات عرفانی فارسی مطابق با مکتب ابن عربی

محیی­ الدین بن عربی با نگاه رمزی و استعاری خود به عناصر طبیعی و هندسی، زمینه­ساز ظهور استعاره­ های وحدت­ وجودی در ادب فارسی شد. استعاره­ های دوگانه او که غالبا به ظهور کثرت از وحدت اشاره دارد، پس از وی به آثار شاعران و ادیبان عارف فارسی­ زبان راه یافت. نقطه و دایره یکی از این استعاره­ های دوگانه است که به تقابل و عینیت توامان حق و خلق اشاره دارد. به این استعاره در آثار ابن­ عربی از وجوه گوناگون پرداخته می­شود و ویژگی­ های متفاوتی از رابطه نقطه وحدت با دایره کثرت تبیین می­گردد. گاه از ارتباط نقطه احدیت با نقاط محیط دایره ممکنات از طریق شعاع­ های اسماء الهی سخن می­رود، زمانی به حلقوی­ بودن ساختار دایره و یکسان­ بودن ابتدا و انتهای آن در معنی قوس نزول و صعود اشاره می­شود و گاهی ضمن کاربرد استعاره نقطه آتش­گردان، تجدد امثال تبیین می­گردد. این نوع نگاه، پس از ابن­ عربی درآثار ادیبان عارفی نظیر حمویه، عراقی، نسفی، شبستری، مغربی، نعمت­الله ولی، داعی شیرازی و نیز شارحان فصوص الحکم گاه به همان شکل مستعمل و گاه همراه با وجوه شباهت جدید به­ کار رفته است. روش تحقیق، کتابخانه­ ای و برمبنای آثار شاعران و نویسندگان یادشده بوده است.

Keywords:

عرفان , نقطه , دایره , ابن عربی , استعاره