تحلیل مراتب نفس در قرآن کریم و روایات

واژه نفس از واژه های کلیدی در حوزه انسان شناسی است . این اصطلاح در متون دینی و نیز فلسفه و عرفان و اخلاق کاربردی نسبتا وسیع دارد . در اصطلاح حکما جوهری است که ذاتا مستقل است و در فعل نیاز به ماده دارد و متعلق به اجساد و اجسام است و به بدن تعلق تدبیری دارد . اصطلاحاتی چون نفس عاقله، ناطقه، کلی، قدسی، فاکره، منطبعه، نباتی، حیوانی، حسی، از اصطلاحات رایج در این حوزه است . علمای اخلاق نیز انسان را دارای نفوس مختلفی چون نفس اماره، بهیمی، شهوانی، لوامه، مطمئنه و ملهمه دانستهاند. همچنین در برخی از متون دینی و اخلاقی نوعی تقابل بین عقل و نفس دیده می شود. در این راستا هداف این پژوهش، شناخت وجوه معانی نفس در قرآن، پی بردن به معانی مختلف نفس در روایات،دست یابی به اصطلاحات واژه نفس می باشد. کلمه نفوس جمع نفس به معنای کثرت بکار برده شده و از آن افراد انسان کثیر اراده میشود همانطور که کلمه انفس به اعتبار ادب عربی جمع قلت محسوب میگردد و در موارد مطلق اراده افراد بکار برده می شود .الف - بر خلاف آنچه برخی از لغویون و مفسران گفته اند، نفس و نفس دارای معنای مشترک نیستند .ب - نفس در اصل لغت به معنای ذات و حقیقت شی ء است و در قرآن در مورد خدا و انسان به کار رفته است.ج - هرگاه کلمه نفس و مشتقات آن در مورد انسان به کار رفته است، ذات و حقیقت او مراد است که در زبان فارسی از آن به خود تعبیر می کنیم .این خود یا حقیقی است و یا مجازی; هرگاه تمام حقیقت انسان مراد باشد، کلمه نفس به نحو حقیقی به کار رفته است و هرگاه غیر از آن باشد به نحو مجازی به کار رفته است، به طور مثال گاهی عقل بر انسان غالب می شود، آنگاه عقل مظهر خودیت فرد می شود وگاهی شهوات و هواها بر انسان غالب می شود، در آن صورت گویی هوا و هوس جانشین نفس و خود انسان می شود! از این رو کلمه نفس به جای عقل یا هوس به کار می رود . در اصطلاح قرآن، بین روح و نفس تفاوت وجود دارد . روح موجودی مجرد و آسمانی است که خداوند به سبب آن، حیاتی دیگر در انسان پدید می آورد . نفس در اصطلاح قرآن به وجود تشخص یافته هر انسانی پس از تعلق روح به بدن اطلاق شده است که هنگام مرگ از بدن مادی مفارقت می کند .

Keywords:

نفس , قرآن , وجوه و نظایر , لغت شناسی