بررسی امتیازنامچه نفت دارسی در نخستین دوره مجلس شورای ملی

در بین مناسبت های تاریخی تقویم ایران، چهاردهم مردادماه بعنوان سالروز صدور فرمان مشروطیت ثبت و گرامی داشته می شود.

دلیل این نامگذاری نیز از این قرار است که در چهاردهم مردادماه سال۱۲۸۵ مظفرالدین شاه پس از فراز و فرودهای مختلف و تلاش های روشنفکران و آزادی خواهان ایرانی، فرمان مشروطیت را امضاء و ابلاغ نمود و در چهاردهم مهرماه همان سال نیز نخستین انتخابات مجلس شورای ملی در تهران برگزار و مجلسی متشکل از نمایندگان؛ اعیان و خوانین، شاهزادگان، وعاظ و ذاکرین، تجار و همچنین اصناف مختلف تشکیل و نخستین جلسه خود را در همان روز در کاخ گلستان و با نطق مظفرالدین شاه آغاز نمود.

مشروطه و نفت، یا به تعبیر درست تر؛ شکل گیری جریان مشروطه و تاسیس نهاد مجلس قانونگذاری در تهران و عملیات اکتشافی برای دستیابی به منابع نفتی در غرب و جنوب غرب ایران، دو رویداد همزمان در تاریخ کشور هستند که گرچه هرکدام جداگانه و به تفصیل مورد پژوهش و تحقیق قرار گرفته اند، اما همزمانی این دو رویداد مهم و تاثیرگذار بر سرنوشت ایران و ایرانیان کمتر مورد مداقه و تحقیق واقع شده است.

امضای امتیازنامه نفت به ویلیام ناکس دارسی در سال۱۲۸۰و فرمان مشروطیت در سال۱۲۸۵ هر دو توسط مظفرالدین شاه قاجار در شرایطی انجام گردید که ایران به واسطه این دو امضاء و این دو فرمان، وارد مرحله ی جدیدی از حیات اقتصادی و سیاسی خود می شد.

نخستین مجلس شورای ملی در شرایطی در میدان بهارستان و در خانه ای در کنار مسجد سپهسالار که بعدها ساختمان مجلس شورای ملی در آن بنا نهاده شد، تشکیل گردید که گروه اکتشافی دارسی به سرپرستی جورج برنارد رینولدز پس از دو حفاری غیر مقرون به صرفه ی اقتصادی در چیاسرخ کرمانشاه، به منطقه “مامتین” در رامهرمز رسیده و دکل حفاری خود را در آنجا علم نموده و در عین حال نیم نگاهی نیز به میدان نفتون در نزدیکی شوشتر و در منطقه ی قشلاقی بختیاری و جایی که بعدها مسجد سلیمان نامیده شد، داشتند.

در مستندات و مشروح مذاکرات نخستین دوره ی مجلس شورای ملی که خوشبختانه برجای مانده و منتشر گردیده است، می بینیم که نمایندگان نخستین دوره مجلس شورای ملی نیز نسبت به موضوع امتیازنامه دارسی و عملیات اکتشافی مرتبط با این امتیازنامه در جنوب غرب ایران بی تفاوت نبوده و در جلسه بیست و نهم دیماه همان سال۱۲۸۵، با احضار وزیر معادن به صحن مجلس، سوالات خود را در زمینه ی عملیات اکتشافی، از وی جویا شده اند.سندی بسیار مهم که ابعادی از فعالیت اکتشافی را به ما نمایان می سازد.

متن نخستین مذاکره ی نمایندگان مجلس درباره نفت، به شرح ذیل و با اشاره به نام هر یک از مذاکره کنندگان و گویندگان مطالب، مستند و ضبط گردیده که این افراد پس از بازخوانی متن مذاکرات، به اختصار معرفی بیشتر خواهند شد.

در مکتوب مذاکرات جلسه مذکور به تاریخ یکشنبه، ۲۹دیماه۱۲۸۵ خورشیدی برابر با ۲۰ژانویه۱۹۰۷میلادی و به نقل از گویندگان می خوانیم؛

“سعد الدوله: …اگر مجلس صلاح می دانند، یک کمیسیون برای تحقیقات معین کنند

آقا سید محمد تقی: این امتیازنامه را بخوانند بعد کمیسیونی مقرر نمایند.

صدیق حضرت: در فصل اول لفظ انحصار دارد، در نسخه فرانسه ترجمه آن غلط شده است.می خواهید بخوانم؟ (و می خواند)

وزیر معادن: این ترجمه ای است که وزارت خارجه داده است.

سعدالدوله: کدام معتبر است؟ غالبا این امتیازنامه ها را صاحب امتیاز می نویسد و یک (نسخه) تقدیمی نیز می دهد که آن را معتبر نمایند، نه اصل را.

شیخ الملک: اما اینجا این طور است که اگر در صورت مقابله اختلافی بین نسخه فارسی و فرانسه باشد، فرانسه مقدم است.

سعدالدوله: غرض این است که ملت بداند تفصیل کونترات و امتیازنامه های ما را با خارجه که به چه ترتیب است و چگونه تقلیات می کنند.

وزیر معادن: اگر اینگونه تقلیات نبود، ملت برای چه این مجلس را ایجاد می کرد؟ این مجلس برای برداشتن همین خرابی ها است.در آن فصلی که علاوه بر صدی شانزده از منافع مبلغ بود و به دولت علیه عایدی می داد، صاحب امتیاز نیز باید به دولت بدهد.اینجا توضیحی لازم دارد که این سه معدن قبل از امتیاز سالی دو هزار تومان به دولت عایدی می داد.امتیاز آن را هم واگذار کردند به او(دارسی(که علاوه از سالی صدی شانزده که باید به دولت بدهد، آن دو هزار تومان را هم باید بدهد.

سعدالدوله: حالا می دهد؟

وزیر معادن: هنوز نداده می گوید که باید من تحقیق بکنم و هنوز این معادن در تصرف من نیست، من نمی دهم.ما جواب دادیم که ما نباید به تصرف شما بدهیم.معادن آنجا هست، باید بفرستید رسیدگی نمایند. چاه بکنند تا معادن بیرون بیاید و این پول را بدهد و حق ندارد و خواهیم گرفت، در جواب و سوال هستیم.

سعدالدوله: چند سال است؟

وزیر: شش سال است.

سعدالدوله: حالا کار می کنند؟

وزیر: در دو مکان کار می کنند.

سعدالدوله :این شرط هست که تا چند مدت اگر دایر نکرد امتیاز باطل باشد؟

وزیر:بلی آن فصل می رسد.

سعدالدوله :تا حالا کمپانی کرده است؟

وزیر: بنا بود دو سال اگر کمپانی از برای این کار تشکیل ندهند، باطل باشد، چون دو سالش تمام شد و دید چا ه های نفت درست بیرون نیامده که بتواند کمپانی تشکیل کند، با بعضی از رفقای خودش شرکتی کرد که اسمش را شرکت معدن نفت گذاشت. فصلی در این باب گذاشته است و در قرارنامه او نوشته است که باید عمله جات از اهل ایران باشند، ولی او از عثمانی و هندی آورده است، اما حالا تلگرافی شده است که همه عمله جات ایرانی هستند، مگر سی نفر.

سعدالدوله: ولی بنده شنیدم که اغلب بغدادی و عثمانی و هندی هستند.

حاجی معین التجار: بنده پارسال دیدم که عملجات هایشان ایرانی بودند، ولی آن تشکیل کمپانی که بنا بود بکند، نکردند.

سعدالدوله: از پول خودش کمپانی کرده است، فرقی نمی کند.

وزیرمعادن: هنوز از کیسه دولت چیزی نرفته است و ضرری به دولت نرسیده.تلگرافی قرائت شد که رئیس تلگراف رامهرمز کرده بود به وزیر که عملجات معدن فعلا همه ایرانی هستند و سی نفر از خارجه هستند.

سعدالدوله :آن سی نفر خارجی، چه قبیل اشخاص هستند؟

وزیر: سی نفر رئیس، نایب رئیس و دکتر و ماکینه چی و عملجات علمی هستند.

سعدالدوله: راپورت من پس صحیح است که یهودی های بغداد و هندی در آنجا هستند.

وزیر :آن در معدن قصر شیرین بود که کتابچی خان کمیسر بود و از اینجا تلگراف کردیم و نوشتیم آنها را معزول کردند.

صدیق السلطنه :علاوه بر راپورتهای خودم، آن تحقیقات تلگرافی از تلگرافخانه رامهرمز و این هم شرحی است که سردار اسعد مرقوم فرمودند که عملجات تمام ایرانی هستند، مگر سی نفر(آن فصل قرائت شد) که بیست هزار لیره از بابت امتیاز داده شده است.

سعدالدوله :آن بیست هزار لیره چه شده است؟

وزیر: به امین السلطان اتابک داده شد و قبض اتابک هم در دست است، این هم سواد قبض.

سعدالدوله: در این کار کمیسر پسر کتابچی خان بود؟

وزیر معادن: اول خود کتابچی، بعد با پسرش، حال دو سال است که با صدیق السلطنه است.

سعدالدوله: ما باید بدانیم که چرا بی جهت او معاف شده است از این خدمت.جناب شیخ الملک شما می دانید برای چه؟

شیخ الملک :جهت را نمی دانم.

وزیر معادن: برای همین عیوبات بود که این مجلس تشکیل شد.برگذشته ها اعتراضی نیست انشاء الله از این به بعد ترتیب صحیح خواهد بود.

سعدالدوله: این که می گویم برای این است که بعدا بی جهت کسی را از خدمت معاف نکنند.

آقا میرزا محسن: از رعیت ایران بود؟

سعدالدوله: بلی رعیت شده بود.

صدیق السلطنه: بلی، کتابچی خان ارمنی و رعیت ایران است.

رئیس: این مطلب را گفتید، چیزی به خاطرم رسید، این است که آیا دولت نمی تواند نوکر خود را عزل نماید؟

سعدالدوله :به قاعده نظامنامه بی جهت و بی تقصیر نه.

آقا میرزا محسن: صحیح است که استحقاق عزل ندارد، ولی اگر بگوید که چهار سال تو در این خدمت نفع بردی، حال یکی دیگر ببرد، چون کار کم است و اشخاص زیاد این چطور است؟

سعدالدوله: بعدها کار زیاد پیدا خواهد شد و همه صاحب کار می شوند.این قدر کار پیدا شود که آدم برای آن نباشد، اما به شرط آنکه کار برای آدم باشد، نه آدم برای کار.نگویید چون فلانی بی کار بود به او کار دادیم….“ (مشروح مذاکرات مجلس اول، جلسه مورخ ۵ذی الحجه۱۳۲۴هجری قمری)

مطالعه و دقت در این سند نشان می دهد که در آغاز فعالیت های اکتشافی در ایران، نمایندگان نخستین دوره مجلس مشروطه تلاش داشته اند از طریق وزیر مربوطه و مطلعین از مباحث در حوزه اکتشاف از چند و چون این عملیات مطلع شوند.اگر این موضوع را آغاز ورود و مداخله نمایندگان مجلس مشروطه در موضوع نفت بدانیم، آنگاه قابل تصور خواهد بود که از به توپ بستن و تعطیلی این مجلس به جز دربار محمد علی شاهی و دولت روسیه، کاوشگران انگلیسی نفت در جنوب غرب ایران نیز طبیعتا خرسند شده اند! خرسندی که البته در شطرنج سیاست و با پناه دادن به مشروطه خواهان در باغ سفارت بریتانیا در قلهک همخوانی ندارد!و دیگر اینکه اکتشاف نفت در کمتر از دو سال بعد از این مذاکرات و در خرداد۱۲۸۷ در میدان نفتون به نتیجه رسید تا کمپانی نفت انگلیس و ایرانAIOC جایگزین و مالک سهام امتیازنامه دارسی شود!

در این سند به برخی اسامی نمایندگاه مجلس اول و رئیس وقت مجلس و همچنین وزیر معادن اشاره گردیده که معرفی بیشتر ایشان، در درک سطح مذاکرات مذکور موثر است.

منظور از سعدالدوله در متن، میرزا جواد خان سعدالدوله سیاست مدار ایرانی است که مدتی نیز نخست وزیر ایران شد و پس از صدور فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس اول به نمایندگی از سوی اشراف وارد مجلس شد.آقا سید محمدتقی هراتی نیز از بازاریان تهران بود که در مجلس اول بعنوان نماینده تهران در مجلس حضور داشت.

محمد مظاهر مشهور به صدیق حضرت، یکی دیگر از نمایندگان تهران است که در این مذاکرات حضور و صحبت داشته و همچنین شیخ حسین ملک المعالی نیز از روحانیون و مدرسین صاحب نام رشت بود که به عنوان نماینده رشت وارد دوره اول مجلس مشروطه شد.

حاج محمد دهدشتی شاهرخ ملقب به محمد علی آقا معین التجار بوشهری نیز یکی دیگر از نمایندگان تهران از طبقه تجار بود که نقل قول های وی در سند مذکور وجود دارد.همچنین منظور از آقا میرزا محسن، میرزا محسن مجتهد، از وعاظ سرشناس تهران و داماد آیت الله بهبهانی است که نماینده دوره اول مجلس مشروطه از تهران بود.

ضمنا چنانچه می دانیم مجلس شورای ملی در نخستین دوره و به ترتیب، سه رئیس را تجربه نمود؛ مرتضی قلی خان صنیع الدوله، رئیس اجلاسیه اول، میرزا محمود علامیر احتشام السلطنه رئیس نیمی از اجلاسیه اول که نخستین رئیس مستعفی مجلس شورای ملی نیز هست و میرزا اسماعیل خان ممتاز الدوله، نماینده از اراک که پس از استعفای احتشام السلطنه به ریاست مجلس منصوب گردید.

وزارت معادن و فواید عامه در دوره مذکور را نیز نظام الدین مهندس الممالک غفاری عهده دار بوده که دانش آموخته مدرسه پلی تکنیک در پاریس بود.

مشروطه و نفت دو رویداد همزمان تاثیرگذار در سرنوشت سیاسی و اقتصادی ایران هستند که جای تحقیق و مطالعه تطبیقی بیشتری دارند. دو رویدادی که قرار بود برای ایران و ایرانی حکومت قانون و آزادی و انتفاع اقتصادی به همراه داشته باشند.

*برای مطالعه مشروح گزارش نگاه کنید به؛مذاکرات مجلس اول، به کوشش غلامحسین میرزا صالح ۱۳۸۴نشر مازیار تهران و همچنین تقویم تاریخ صنعت نفت۱۲۸۰ تا۱۳۹۲ مسعود فروزنده و دیگران۱۳۹۶ اداره کل روابط عمومی وزارت نفت تهران ص۳۵