Kamal Ghaderi

دکتری علوم و مهندسی آبخیزداری دانشگاه علوم و تحقیقات تهران.

چند یادداشت تلگرامی

9 مرداد 1404 - خواندن 18 دقیقه - 248 بازدید

📝 یادداشت | الزامات تحقق
پیشرفت آبخیزداری در بخش اجرا

روزبه اجلالی و کمال قادری✍

پیشرفت آبخیزداری به عنوان یکی از ارکان مدیریت پایدار منابع طبیعی، نیازمند نگاهی فراتر از اجرای پروژه هاست. تحقق این هدف، مستلزم هم افزایی علمی، مدیریتی، رسانه ای و مردمی است. در ادامه، مهم ترین محورهای تقویت بخش اجرا در آبخیزداری مرور می شود:

۱. نقش آفرینی دانشگاه ها و اساتید (بخش آموزش)

بازنگری در سرفصل های آموزشی، برگزاری دوره های مهارتی، و هدایت پایان نامه ها به سمت مسائل اجرایی، می تواند زمینه ساز تربیت کارشناسان توانمند و آشنا با چالش های میدانی باشد.

۲. جهت دهی به تحقیقات کاربردی (بخش پژوهش)

مراکز پژوهشی باید با تمرکز بر نیازهای اجرایی، پروژه هایی تعریف کنند که نتایج آن ها مستقیما در عرصه عمل قابل بهره برداری باشد و به حل مسائل واقعی کمک کند.

۳. فعالیت هدفمند انجمن های علمی

برگزاری همایش های تخصصی مبتنی بر نیازهای بخش اجرا، نشست های مسئله محور و انتشار گزارش های تحلیلی توسط انجمن ها، می تواند به ارتقای گفتمان علمی و انتقال تجربه میان متخصصان و مجریان کمک کند.

۴. نقش موثر حمایتی روابط عمومی

روابط عمومی ها با تولید محتوای رسانه ای جذاب، مستندسازی پروژه ها و تعامل با رسانه ها، می توانند دستاوردهای آبخیزداری را برای عموم مردم و مسئولان به صورت ملموس و قابل فهم ارائه دهند.

۵. بهره برداری از تجربیات پیشکسوتان

تشکیل اندیشکده های تخصصی با حضور پیشکسوتان، بستری برای انتقال دانش بومی و تجربیات ارزشمند به نسل جدید کارشناسان و مدیران فراهم می سازد.

۶. پشتیبانی آموزش و ترویج

تهیه کتابچه ها، فیلم های آموزشی و محتوای چندرسانه ای برای گروه های مختلف جامعه، به ویژه بهره برداران محلی، نقش مهمی در ارتقای مشارکت مردمی و آگاهی عمومی دارد.

۷. الگوبرداری از تجارب موفق

برگزاری بازدیدهای میدانی از پروژه های موفق داخلی و بین المللی، فرصتی برای آشنایی با روش های نوین و بومی سازی آن ها در کشور فراهم می کند.

۸. حضور فعال در رسانه ها و فضای مجازی

مدیران و کارشناسان ستادی باید با فعالیت هدفمند در رسانه ها، شبکه های اجتماعی و مطبوعات، به تبیین اهمیت آبخیزداری و آموزش کارشناسان استانی بپردازند.

۹. پرورش نسل آینده مدیران

شناسایی جوانان مستعد، آموزش تخصصی آنان و فراهم سازی بسترهای رشد و ارتقا، گامی اساسی در تضمین پایداری و نوسازی مدیریت آبخیزداری کشور است.

۱۰. و اما مهم ترین اصل: مشارکت فراگیر ذی نفعان

مشارکت موثر ذی نفعان در تمامی مراحل—از مطالعات و پژوهش تا برنامه ریزی، اجرا و نگهداری—از اهمیت و اولویتی فراتر از سایر عوامل برخوردار است. این مشارکت باید با هدایت و هماهنگی آبخیزداران، و با حضور فعال تمامی گروه های ذی ربط از جمله: جوامع محلی و بهره برداران منابع طبیعی، مرتعداران، کشاورزان، دستگاه های اجرایی و نهادهای دولتی مرتبط، فعالان محیط زیست، طبیعت گردان و کوهنوردان و سایر گروه های مردمی و تخصصی، شکل گیرد. تنها از مسیر این هم افزایی می توان به اجرای موفق، نگهداری موثر و پایداری اقدامات آبخیزداری دست یافت.
---
@WatershedKQ

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

یادداشت چند نکته در مورد بخش آبخیزداری و آبخوانداری در چارت جدید سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور
---
* با فرض اجرای درست و فارغ از مسائل و مشکلات ناشی از کوچک سازی و سایر ایرادات ساختاری*
---
روزبه اجلالی و کمال قادری✍
---
۱. تثبیت معاونت «آبخیزداری، امور مراتع و بیابان» به عنوان یک ادغام درست و هوشمندانه

این معاونت در سال های گذشته از ادغام دو معاونت مستقل—معاونت آبخیزداری و معاونت مناطق خشک و نیمه خشک—تشکیل شد؛ ادغامی که برخلاف بسیاری از تجمیع های عجولانه، ماهیتا مثبت و منطبق با واقعیت های مدیریتی سرزمین بود. به دلیل آنکه عملیات آبخیزداری و آبخوانداری عمدتا در اکوسیستم های مرتعی و بیابانی اجرا می شود، جایی که شرایط اقلیمی، فرسایشی و هیدرولوژیک نیازمند مدیریت یکپارچه است. کنار هم بودن این سه حوزه، انسجام برنامه ها، هماهنگی در تصمیم سازی و کاهش پراکندگی مدیریتی را به طور طبیعی تقویت می کند. حفظ این ساختار در چارت جدید یک نقطه قوت مهم است.

۲. ادغام دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک و دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری و ارتقای آن به «مرکز آبخیزداری و آبخوانداری»

تفکیک گذشته میان این دو دفتر، بیشتر مبتنی بر تقسیم حوزه های دارای سد و فاقد سد بود تا تفاوت واقعی در ماموریت ها. در عمل، هر دو ساختار فعالیت هایی مشابه در چارچوب مدیریت جامع حوزه های آبخیز انجام می دادند. ادغام جدید، موازی کاری ها را برطرف کرده و ارتقای این واحد به سطح «مرکز»، جایگاه و انسجام بیشتری برای این حوزه فراهم می آورد.

۳. حذف «کنترل سیلاب» از عنوان آبخیزداری، یک اصلاح معنایی و سیاستی

آبخیزداری در کاهش پیک سیل، مدیریت ریسک و تعدیل خسارات نقش دارد، اما ماموریت «مهار» یا «کنترل مستقیم» سیل با ماهیت و ابزارهای آن همخوانی ندارد. افزودن عنوان «کنترل سیلاب» در گذشته یک وصله ناهمگون بود که توقعات نادرست و قضاوت های غیرمنصفانه ایجاد می کرد. حذف این عنوان به شفاف سازی ماموریت واقعی آبخیزداری و جلوگیری از انتظارات نابجا کمک می کند.

۴. بازنگری در موضوع «حفاظت خاک» و خروج آن از قالب یک عنوان ستادی مجزا

همان گونه که «کنترل سیلاب» در جایگاه یک وظیفه ستادی نامناسب بود، «حفاظت خاک» نیز بیش از آنکه یک ماموریت ستادی باشد، یک عنوان عملیاتی است. بسیاری از چالش های فرسایش خاک در کشور مربوط به اراضی مستثنیات (زراعی، باغی و ...) است؛ جایی که سازمان منابع طبیعی اختیار مستقیم ندارد، اما در عین حال از آن انتظار حل مشکل می رود. این عدم تناسب میان اختیار و انتظار، سال ها، سوءتفاهم ساختاری ایجاد کرده بود.
---
@WatershedKQ

یادداشت آبخیزداری؛ سی مرغی در جستجوی سیمرغ توسعه پایدار

۱۴۰۴/۰۵/۲۴

در داستان عرفانی منطق الطیر، سی مرغ از میان هزاران پرنده، پس از عبور از هفت وادی سخت و پرچالش، به قله کوه قاف می رسند تا سیمرغ را بیابند.

اما در نهایت درمی یابند که سیمرغ چیزی جز خود آن ها نیست؛ حقیقتی جمعی، وحدتی در کثرت، و تجلی آگاهی و تلاش مشترک.

در جامعه امروز، سی مرغ آبخیزداری اغلب فقط با طاووس چکدم شناخته می شود. اما هدهد مدیریت جامع حوزه آبخیز، به ما یادآوری می کند که:

آبخیزداری، سفری است با ۴۰ گونه فعالیت در ۴ سرده:

عملیات مکانیکی/بیولوژیکی/بیومکانیکی مدیریتی

این فعالیت ها، مانند سی مرغ، هرکدام بخشی از اجزای سیمرغ توسعه پایدار هستند؛ جایی که سرزمین، آب، خاک و مردم در هماهنگی و تعادل زندگی می کنند.

گفت ما را هفت وادی در ره است

چون گذشتی هفت وادی، درگه است

همان طور که سی مرغ با عبور از هفت وادی، به حقیقت رسیدند، آبخیزداری نیز با عبور از هفت وادی پیاده سازی الگوی مدیریت جامع، به سیمرغی می رسد که نامش، نجات سرزمین است.

چون نگه کردند آن سی مرغ، زود

بی شک این سی مرغ آن سیمرغ بود

کانال تاریخ و طبیعت

t.me/WatershedKQ/902

یادداشت قهوه تلخ انحلال منابع طبیعی✍

۱۴۰۴/۰۵/۱۷

-----------------------------------------------------

* در سه روز تعطیلی ای که خبر انتزاع وظایف از سازمان منابع طبیعی منتشر شد، ذهن بسیاری از ما پر شد از پرسش ها، خاطرات و حسرت ها:

۱. اینکه این مصوبه، آغاز یک پایان تلخ است.
۲. اینکه چقدر شبیه داستان فیلم «اجاره نشین ها»ست.
۳. اینکه پر خویش را می شد بر آن دید و گفت: «از ماست که بر ماست».
۴. اینکه واکنش کسانی که علم منابع طبیعی و آبخیزداری را با جان و دل آموخته اند، سریع تر و دردناک تر بود.

اکنون که بحث هایی درباره امضا یا عدم امضای کارزار اعتراض به مصوبه شورای عالی اداری در کانال های تلگرامی آغاز شده، لازم است خطاب این پست را روشن تر کنم:

* مخاطبان اصلی این یادداشت:

۱. کارمندانی که رشته های مهندسی منابع طبیعی، محیط زیست یا رشته های مرتبط با مسئولیت خود را خوانده اند.
۲. کارمندانی که با آزمون استخدامی وارد سیستم شده اند و برای رسیدن به جایگاه فعلی، هفت خوان را طی کرده اند.
۳. کارمندانی که با وجود حقوق اندک، تبعیض و بی مهری، همچنان به کار علمی و کارشناسی خود پایبند مانده اند و رزومه ای پربار دارند.

* می توان حدس زد ورود اکثر شما به سیستم منابع طبیعی، حسی شبیه مستشار سریال قهوه تلخ به همراه داشته است:

۱ . چرا هیچ چیز سر جای خودش نیست؟!
۲. چرا پاداش ها به کسانی می رسد که بیشتر دیده می شوند، نه آن هایی که بیشتر می دانند؟
۳. چرا آن پست مهم، به فلان مرشد بی سلوک داده شده است؟
۴. چرا کار کردن و کم گرفتن، بهانه ای برای تمسخر شده است؟
۵. چرا در زمان کارهای بزرگ، همه سراغ مستشار می آیند، ولی در زمان بحران، او را قربانی می کنند؟

---

* اما اکنون، فارغ از دلخوری های فوق، بیش از هر زمان دیگر، باید مثل همان مستشار رفتار کنیم و کار خود را رسالت تاریخی بدانیم.

* امید به تغییر را از دست ندهیم و برای تعهدی که به خاک، آب و آینده داریم، بایستیم. در این بیآبان، از گزش ها و سرزنش های خارهای مغیلان نهراسیم و غم نخوریم.

* ما وارثان دانشی هستیم که با طبیعت پیوند دارد. اگر قرار است چیزی از نو ساخته شود، باید با تکیه بر دانش و تجربه دوستداران طبیعت ساخته شود.

* با همه تلخی این روزها، این اتفاق را باید به فال نیک گرفت؛ به امید اینکه سبب خیری شود و زحمات بی صدای کارشناسان دلسوز و متخصص منابع طبیعی و آبخیزداری، بیش از پیش به چشم بیاید.
---
کانال تاریخ و طبیعت
t.me/WatershedKQ/821

یادداشت آبخیزبان. 1404/04/09

-----------------------------------------------------

✍️ چند نکته به مناسبت روز جنگلبان/محیط بان (Ranger)

📌 مملکت ما به «آبخیزبان» هم نیاز دارد

---

🔈 اگر درختان جنگلی و حیات وحش در معرض خطرات ملموس آتش سوزی و انقراض بودند و باعث شکل گیری تشکیلات جنگلبانی و شکاربانی شدند، آبخیزها و منابع آب و خاک آن ها ، قربانیان خاموش اند؛ نامرئی، پیچیده، و تا وقتی فرو نریزند، کمتر فهمیده می شوند.

---

❌ اما وقتی زمین نشست کند، خاک فرسوده شود، رودخانه ها خاموش شوند، سیلاب و خشکسالی دست به دست هم دهند و دریاچه ها خشک شوند، تازه می فهمیم ستون فقرات طبیعت چه بی سر و صدا ترک برداشته است.

---

⚠️ تا دیروز می پنداشتیم آب و خاک بی پایان اند، رودخانه ها همیشه جاری اند، خاک همیشه حاصلخیز است، و باران همیشه خواهد بارید.

امروز اما با کاهش نزولات جوی، فرسایش خاک، فرونشست زمین، تغییر اقلیم و برداشت های بی رویه، به نقطه عطف رسیده ایم: منابع پایه طبیعت: محدود، شکننده، و نیازمند محافظت اند.

---

🌿 ۱۰ ویژگی آبخیزبان: نگهبان منابع پایه طبیعت

۱. 👁️ نگاه کلان، سیستمی و همه جانبه دارد؛ مدیریت پایدار منابع طبیعی را فقط با دیدگاه جامع و یکپارچه امکان پذیر می داند، نه از مسیر پروژه های مقطعی یا تک بعدی.

۲. 🌳 اگر وظیفه اولیه جنگلبان ، نگهبانی درختان و محیط بان، پاسداری حیات وحش است، آبخیزبان تکمیل کننده این منظومه است؛ حافظ چرخه حیاتی آب و خاک که بی آن، طبیعت فرو می ریزد.

۳. 🐾 در هر دوره ای که توجه عمومی صرفا معطوف به بخشی از اکوسیستم می شود، اهمیت منابع پایه ای چون آب، خاک و پوشش گیاهی را بی هیاهو اما پیوسته یادآور می شود.

۴. 🌍 مشکلات هر حوزه آبخیز را در دل همان حوضه جست وجو می کند. به آمایش سرزمین باور دارد و سیاست هایی چون انتقال آب بین حوضه ای را نمی پسندد.

۵. 👥 پیش از اجرای پروژه ها، معیشت و مشارکت مردم را در اولویت می بیند؛ توسعه پایدار را بدون همراهی جامعه محلی، بی معنا می داند.

۶. 📜 روش های سنتی و بومی حفاظت آب و خاک را گنجینه ای فرهنگی تلقی می کند؛ آن ها را بازخوانی، تئوریزه و احیا می نماید تا دانش نیاکان با نیازهای امروز پیوند یابد.

۷. 🏞 باور دارد که باید سیلاب ها را مدیریت کرد و آب را در آبخوان ها ذخیره نمود، نه در پشت سدهایی که گاه تبدیل به بخشی از معضل می شوند.

۸. 🌱 ارزش خاک را کمتر از آب نمی داند؛ معتقد است که آبخیز تخریب شده یعنی خاک فرسوده، منابع آسیب دیده، کاهش حاصلخیزی و نابودی پوشش گیاهی >> پیامد بی توجهی به مدیریت آبخیز.

۹. 🧠 آگاه است که آبخیزداری، آبخوانداری و مدیریت جامع حوزه آبخیز، هنوز قانون ندارد و در حاشیه اجرا مانده است؛ زمان آن فرا رسیده تا نگاه فنی، هوشمند، راهبردی و بلندمدت جای دیدگاه های پروژه محور و سطحی را بگیرد.

۱۰. 🔄 باور دارد که «آبخیزبان بودن» یک منصب اداری نیست؛ از کارشناسان و مدیران ادارات منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاهیان و پژوهشگران، تا تصمیم سازان و سیاست گذاران و ...، همگی می توانند آبخیزبان باشند؛ اگر از بخشی نگری عبور کنند و به طبیعت از بالا و به صورت یکپارچه بنگرند.

t.me/WatershedKQ/729

یادداشت شرح خدمات آبخیزداری. 1404/04/22

چند نکته در مورد شرح خدمات

۱. لیست کتابچه های شرح خدمات و دستورالعمل های سازمان منابع طبیعی، مصوب نظام فنی و اجرایی سازمان برنامه در مقاله قوانین و مقررات گردآوری شده است (تصویر فوق).

۲. از لیست فوق، هنوز ۶ مورد آخر از جمله حریم پروژه ها، کد ضابطه نظام فنی اجرایی نگرفته اند.

۳. طبق بخشنامه رئیس سازمان به شماره ۹۷/۱/۱۵۲۶۰ مورخه ۱۳۹۷/۵/۲۷، بررسی و تصویب تعاریف و مفاهیم، شرح خدمات، دستورالعمل ها ، ضوابط و استانداردها، معیارها و شاخص ها از وظایف شورایعالی جنگل، مرتع و آبخیزداری می باشد (نه سایر دفاتر سازمان).

۴. تصویب در نهاد شورایعالی، الزاما به درج در نظام فنی اجرایی منجر نمی شود.

۵. شرح خدمات شناسایی و توجیهی آبخیزداری، کد ضابطه نظام فنی اجرایی دارند؛ ولی شرح خدمات تفصیلی اجرایی آبخیزداری، صرفا به تصویب شورایعالی رسیده است.

۶. نکته جالب اینکه دفتر استانداردها و طرح های آب و آبفا، برای آبخیزداری، فهرست خدمات مرحله طراحی تفصیلی در سال ۱۳۹۵ تصویب نموده است.

۷. بارگزاری آخرین نسخه های شرح خدمات، مصوب در نظام فنی اجرایی یا شورایعالی، در سایت سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، یک ضرورت است.

t.me/WatershedKQ/611

یادداشت ۱۰ محور پیشنهادی برای: (همایش ملی علوم و مهندسی آبخیزداری) در سال های آتی

با تکیه بر برخی مسائل و چالش های بخش اجرا. 1404/03/12.

۱. چارچوب های قانونی و اجرایی

تحلیل قوانین و مقررات موثر بر طرح های آبخیزداری، بررسی کاستی ها و چالش های اجرایی و ارائه راهکارهای اصلاحی.

۲. مدیریت اعتبارات و فرآیند مناقصات

بررسی نحوه اولویت بندی تخصیص اعتبارات و تحلیل فرآیند برگزاری مناقصات، با تاکید بر شفافیت و افزایش کارایی پروژه ها.

۳. نظارت بر اجرا و ارزیابی کیفیت

توسعه روش های نظارتی برای بهبود دقت و کیفیت پروژه های آبخیزداری، بررسی مدل های نظارت کارگاهی و عالیه.

۴. برآورد هزینه ها و مدیریت منابع مالی

اهمیت متره و برآورد دقیق در اجرای پروژه های آبخیزداری، تحلیل و به روزرسانی ردیف های فهرست بها برای افزایش کارایی اقتصادی.

۵. تعاملات پیمانکار، مشاور و کارفرما

بررسی نقش ها، مسئولیت ها و چالش های همکاری میان این سه بخش در مراحل طراحی، اجرا و نظارت، با تاکید بر بهینه سازی فرآیندهای اجرایی.

۶. آبخیزداری در فضای دیجیتال

نقش فناوری های نوین، هوش مصنوعی و سامانه های اطلاعاتی در مطالعات، مدیریت و ترویج آبخیزداری، بهبود ارتباطات میان پژوهشگران و نهادهای اجرایی و سمن ها و جوامع محلی.

۷. تحلیل مفاد پیمان های پروژه های آبخیزداری

بررسی شرایط عمومی و خصوصی پیمان ها، تحلیل چالش ها و ارائه راهکارهای اصلاحی برای افزایش کارایی حقوقی و اجرایی.

۸. نگهداری، مرمت و بهسازی سازه های آبخیزداری

بررسی راهکارهای مقاوم سازی عملیات مکانیکی و بندهای اصلاحی، افزایش نقش جوامع محلی، تشکل ها و تعاونی ها در حفظ و نگهداری سازه ها.

۹. بازنگری ساختار مطالعات و اجرا در سازمان منابع طبیعی

تحلیل روش های بهینه سازی فرآیندهای مطالعاتی و اجرایی در ادارات آبخیزداری، بررسی راهکارهای نوین برای افزایش کارآمدی.

۱۰. آبخیزداری شهری و مدیریت بحران

تفکیک وظایف ارگان های متولی در قانون مدیریت بحران، تدوین استانداردهای اجرایی برای مقابله با سیلاب های شهری و بهبود سلامت و پایداری حوزه آبخیز.

t.me/WatershedKQ/424

یادداشت در جستجوی اولین ها✍
۱۴۰۴/۰۳/۰۳

۱. همیشه می گفتند آبخیزداری و حفاظت خاک در کشور با مقاله دو کارشناس فائو در سال ۱۳۳۷ آغاز شده؛ اما نام و عنوان مقاله شان کمتر مطرح بود.

۲. من که به اسامی و زندگی افراد توجه ویژه ای دارم—مثلا از فرمول بنزن مهم تر برای من، نام کاشفش ککوله و داستان رویایی که دید، بوده—به دنبال نامشان رفتم.

۳. در بیشتر منابع، عنوان مقاله ذکر نشده و نام نویسندگان، ناقص آمده بود، یا اگر نامشان ذکر شده بود، تنها به فارسی بوده و پانویس انگلیسی نداشت. مثلا این گونه: ل. دوان و ریبن.

۴. مولانا می فرماید:

سایه حق بر سر بنده بود
عاقبت جوینده یابنده بود

گفت پیغمبر که چون کوبی دری
عاقبت زان در، برون آید سری

چون نشینی بر سر کوی کسی
عاقبت بینی تو هم روی کسی

چون ز چاهی می کنی هر روز، خاک
عاقبت اندر رسی در آب پاک

به حکم این اشعار، یورکا گویان، نام این دو کارشناس را یافتم:

مادان لعل دیوان و هوبرت ریبن.

۵. عکس ناواضحی از دیوان (از کتاب خاک های ایران) و زندگینامه اش را در کتاب تاریخچه آبخیزداری و حفاظت آب و خاک قرار داده ام. اما متاسفانه هنوز تصویری از ریبن پیدا نکرده ام.

https://t.me/WatershedKQ/368

یادداشت قبلی

تاریخچه آبخیزداری سد لتیان به روایت تصویر

یادداشت بعدی

ردپای واژه آبخیز در ادبیات