آتش خاموش، زیر سقف جهانی بازار تبریز

---

 

بازار تبریز، بزرگ ترین مجموعه مسقف تجاری ایران و یکی از آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی، اگرچه در نگاه اول نمادی از اصالت، پایداری و تاریخ کهن تجارت ایرانی است، اما در واقع با تهدیدهای جدی و ملموس روبه روست. ساختارهای قدیمی، سیم کشی های فرسوده، مرمت های ناقص و مسئولیت های پراکنده میان نهادهای مختلف باعث شده اند که این مجموعه تاریخی، نه در آینده ای دور بلکه همین امروز در معرض خطر ریزش سقف، آتش سوزی و فروپاشی تدریجی قرار گیرد. نمونه های واقعی و هشداردهنده این بحران بارها رخ داده و نشان داده اند که بازار تبریز، حتی بدون حادثه پیش بینی نشده، در معرض یک حادثه بزرگ و قابل پیش بینی قرار دارد.

مثلث خاموش خطر در قلب بازار تبریز

یکی از شاخص ترین نمونه های این بحران، تعطیلی تیمچه امیرنو در اردیبهشت ۱۴۰۴ بود. کارشناسان اعلام کردند که سقف تیمچه در وضعیت بحرانی است و نیازمند بازسازی و مقاوم سازی فوری می باشد. اخطارهای قانونی به مغازه داران و مالکین ابلاغ شد، اما تا کنون هیچ اقدام ساختاری و اساسی انجام نشده است. علاوه بر تیمچه امیرنو، پاساژهای امیرنو و محمدی نیز اخطارهای ایمنی دریافت کرده اند و وضعیت آن ها همچنان شکننده است. این مسائل نشان می دهد که تهدیدها محدود به یک نقطه خاص نیستند و بخش های پررفت وآمد و مرکزی بازار نیز در معرض خطر قرار دارند.

سیم کشی فرسوده و موقتی، یکی از مهم ترین عوامل تهدید بازار است. کابل ها و سیم های برق بازار عمدتا قدیمی و فاقد استانداردهای فنی هستند و در بسیاری از نقاط به صورت دست ساز در سقف ها و دیوارها نصب شده اند. در گذشته بارها این سیم کشی ها عامل جرقه و آتش سوزی بوده اند؛ نمونه روشن آن، آتش سوزی بزرگ سال ۱۳۹۸ در سرای «دو دری» یا ایکی قاپیلی بود که بیش از ۱۲۰ مغازه را تحت تاثیر قرار داد و شبکه برق بازار را دچار خسارت جدی کرد. در این حادثه کابل های آسیب دیده و اتصالات برق فرسوده موجب شدت گرفتن آتش سوزی شدند و خسارت مالی بر شبکه برق و تجهیزات بازار بالغ بر چند میلیارد ریال اعلام شد. فشار مصرف برق، استفاده همزمان از دستگاه های گرمایشی، کولر، نورپردازی و تجهیزات الکتریکی، تحمل سیم کشی های قدیمی را از بین می برد و احتمال وقوع جرقه و آتش سوزی را افزایش می دهد.

بازار تبریز؛ میراث جهانی زیر آتش خاموش فرسودگی

متغیر بودن مالکیت و مسئولیت های مرمتی نیز بحران ایمنی بازار را تشدید می کند. بخش هایی از بازار و تیمچه ها در مالکیت نهادهای وقفی، بخشی خصوصی و بخشی تحت نظارت میراث فرهنگی قرار دارند. این پراکندگی مسئولیت موجب شده که هنگام آسیب دیدن سقف یا دیگر سازه ها، هر نهاد مسئولیت را به دیگری واگذار کند. نتیجه این وضعیت، انجام مرمت های سطحی و ظاهری است که شامل گچ کاری و رنگ آمیزی می شود، در حالی که سازه اصلی همچنان در وضعیت آسیب پذیر باقی می ماند و خطر وقوع حادثه جدی پابرجا است.

بازار تبریز با حدود ۵۵۰۰ حجره، سرا، تیمچه و دالان های پیچیده، یکی از بزرگ ترین بازارهای مسقف جهان است و وسعت آن ضرورت تدوین یک نقشه یکپارچه خطر را افزایش می دهد. تاکنون هیچ نقشه جامع و شفاف از نقاط بحرانی بازار منتشر نشده و اخطارها و اقدامات ایمنی عمدتا محدود به بخش هایی از بازار بوده اند. برخی ساختمان های ناایمن در شهر تبریز اخطار دریافت کرده اند، اما این اخطارها سطحی و عمومی هستند و شامل بازار تاریخی و تیمچه ها نمی شوند. برخی نهادها مانند شهرداری منطقه ۸ اقداماتی در جهت ایمن سازی پاساژهایی مانند کاروس، فردوسی و امیرنو آغاز کرده اند، اما این اقدامات کافی نیست و نیازمند پیگیری مستمر و نظارت جدی است.

میراث جهانی بازار تبریز میان اصالت و آتش

خطر زلزله و محدودیت مسیرهای خروج، نگرانی مهم دیگری است. تبریز در منطقه ای زلزله خیز قرار دارد و بازار با دالان های باریک و پیچیده، راهروهای محدود و فضاهای جمعیتی متراکم، گزینه ای دشوار برای تخلیه همزمان هزاران نفر در شرایط اضطراری است. حادثه آتش سوزی ایکی قاپیلی نشان داد که کمبود مسیرهای کنترل دود و آتش و نبود «اوداباشی» (راهگاه های ویژه کنترل دود و آتش در بازارهای سنتی) موجب افزایش خسارت شده است. همچنین برخی بخش های بازار برای ادامه فعالیت، سقف خود را با ایرانیت یا شیشه موقت تقویت کرده اند که امنیت سازه را بیش از پیش تهدید می کند و تنها راه حل واقعی مقاوم سازی اصولی و اصلاح سازه ها است.

تلاش های سطحی برای تشویق مالکان به ایمن سازی، مانند کاهش عوارض ایمن سازی تا ۵۰ درصد، اقدامی مثبت است اما کافی نیست. بسیاری از کسبه منابع مالی لازم برای مقاوم سازی ندارند، تصمیم گیری های اجرایی کند است و پس از مرمت های ظاهری، نظارت مستمر صورت نمی گیرد. تضاد منافع کوتاه مدت نیز مشکل دیگری است؛ کسبه ترجیح می دهند فعالیت روزمره ادامه یابد و تحمل تعطیلی برای مرمت های بلندمدت را ندارند. در کنار این موارد، توجه عمومی و رسانه ای به مسائل ایمنی بازار محدود بوده و هشدارها کمتر در اولویت افکار عمومی قرار گرفته اند.

آتش خاموش، زیر سقف جهانی بازار تبریز

اگر حادثه ای بزرگ رخ دهد، تبعات آن بسیار فراتر از خسارت مالی خواهد بود. یک زلزله متوسط در ساعات اوج بازار یا آتش سوزی گسترده در بخش مرکزی بازار که شامل مواد آتش گیر مانند پارچه، پوشاک و لوازم آرایشی است، می تواند اعتبار تبریز را به عنوان شهری تاریخی و تجاری خدشه دار کند، کسبه به وضعیت آسیب دیدگان بدل شوند و بار سنگین بازسازی بر دوش مردم و دولت قرار گیرد. پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی چنین حادثه ای طولانی مدت و گسترده خواهد بود و از دست دادن فرصت اصلاح، خسارت های غیرقابل جبران به همراه خواهد داشت.

با این حال هنوز فرصت برای اقدام وجود دارد و می توان با برنامه ریزی و همکاری دستگاه های مختلف، از وقوع فاجعه پیشگیری کرد. تدوین و انتشار نقشه نقاط بحرانی بازار با اولویت بندی سازه ها، تشکیل «ستاد ایمنی بازار» با مشارکت میراث فرهنگی، شهرداری، اتاق اصناف، شرکت برق و آتش نشانی، تامین تسهیلات ارزان قیمت و یارانه برای مقاوم سازی حجره ها، ساماندهی سریع شبکه برق بازار شامل تعویض کابل ها، نصب ترانس های ایمن و محدود کردن بار مصرفی غیرضروری، بازآموزی کسبه در موضوعات ایمنی، نظارت مستمر پس از مرمت ها و طراحی مسیرهای اضطراری باز و موثر، از جمله اقداماتی هستند که می توانند ریسک بازار را به شدت کاهش دهند.

هشدار درباره بحران ایمنی در بازار تاریخی تبریز

بازار تبریز اگر بخواهد نه فقط در ظاهر تاریخی، بلکه در ساختار واقعی مقاوم و ایمن باقی بماند، نیازمند اصلاحات فوری و اساسی است. گزارش هایی مانند این می توانند نقطه شروع فشار رسانه ای و مطالبه عمومی باشند، اما بدون اراده تصمیم گیران، هشدارها همچنان ثبت و فراموش می شوند. اصلاحات جدی و مستمر، تنها راه حفظ بازار و جلوگیری از وقوع حادثه بزرگ است و اگر اقدامات به موقع انجام نشوند، بازار تبریز در معرض تهدیدهای واقعی و جدی قرار خواهد داشت. این گزارش می تواند جرقه ای برای تغییر و اصلاح در وضعیت ایمنی بازار تبریز باشد، پیش از آنکه حادثه ای جبران ناپذیر رخ دهد و نه تنها خسارت مالی بلکه اعتبار تاریخی و اجتماعی شهر را نیز تحت تاثیر قرار دهد.

بازار تبریز، نماد هویت تجاری و تاریخی تبریز و شمال غرب کشور، اگرچه هزاران سال تجربه تجارت و فرهنگ را در خود جای داده است، اما بدون اصلاحات اساسی در ایمنی و مقاوم سازی سازه ها، این میراث ارزشمند می تواند در معرض نابودی قرار گیرد. هر روز تاخیر در اقدام، احتمال وقوع فاجعه ای بزرگ را افزایش می دهد و تنها راه حفاظت از این مجموعه، همراهی نهادهای مسئول، تخصیص منابع مالی مناسب و نظارت مستمر است. با اجرای برنامه های ایمنی جامع، نه تنها امنیت جان کسبه و بازدیدکنندگان تضمین می شود، بلکه بازار تبریز می تواند همچنان به عنوان یک مرکز تجاری فعال و میراثی جهانی، پابرجا و ایمن باقی بماند و تجربه ای تاریخی و فرهنگی برای نسل های آینده به ارمغان آورد.

*نویسنده: موسی کاظم زاده؛ قابل دسترسی هم در سایت بازار تبریز آنلاین

https://bazartabrizonline.ir