ارزیابی کارآمدی شب زیستی به عنوان مبنای توجیهی تحقق گردشگری شبانه در ایران

اخیرا موضوع «گردشگری شبانه[۱]» و «اقتصاد شب[۲]» به یکی از محورهای مهم حوزه حکمرانی شهری[۳] و توسعه گردشگری در ایران بدل شده است. این رویکرد با تاکید بر بهره گیری از ظرفیت شهری در ساعات اولیه شب تا ساعات آغازین صبح، تلاش دارد الگوی جدیدی از فعالیت های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را در شهرها شکل دهد و به آن مشروعیت ببخشد. در شماری از کلان شهرهای جهان، اقتصاد شبانه به مثابه ابزاری جهت تنوع بخشی به زمان مصرف خدمات، افزایش اشتغال جامعه محلی، تقویت امنیت شهری و جذب گردشگران عمل می کند. با نظر بر چنین ادله ای، شماری از سیاست گذاران و ایده پردازان در ایران طی سال های اخیر با نظر بر خصیصه شب زیستی[۴]، بر ضرورت برنامه ریزی برای فعال سازی فضاهای عمومی، مراکز خرید، رویدادهای فرهنگی و زیرساخت های حمل ونقل شبانه در راستای تحقق و توسعه گردشگری شبانه توجه و اقبال بیشتری را نشان داده اند. این در حالی است که به نظر می رسد در وهله نخست شب زیستی نمی تواند یگانه معیار توجیهی برای تحقق و توسعه گردشگری شبانه در ایران باشد و ابرام طرفداران تحقق این شاخه از گردشگری در ایران با تکیه بر خصیصه رفتاری شب گردی نگاهی تقلیل گرایانه بر الزامات تحقق و تداوم این شکل از گردشگری است ، در ثانی الزامات پیاده سازی این شاخه از گردشگری در سایر مقاصد با ایران تفاوت هایی قابل توجه دارند.

شب زیستی: مفهومی ناکافی برای تحقق تام و پایدار گردشگری شبانه در ایران

در شماری از شهرهای جهان گردشگری شبانه[۵] به عنصر اصلی رقابت پذیری گردشگری در شهر بدل شده و بخش مهمی از اقتصاد شهری را به خود اختصاص داده است(مخلص، ۱۴۰۱: ۵۵). در بحث از جامعه ایران، شب زیستی را می توان «گرایشی رفتاری[۶]» دانست که در برخی افراد و گروه های اجتماعی مشاهده می شود نه الگوی رفتاری متناسب با سبک زیست اسلامی-ایرانی و الگوی رفتاری عموم جامعه.[۷] شب زیستی اگرچه یکی از مولفه های موثر در توجیه پایه گذاری فعالیت های ساماندهی شده شبانه چون گردشگری است ، اما این مفهوم در بافت فرهنگی-تاریخی ایران توان به تنهایی تبیینی کافی ندارد. چرا که شکل گیری موفقیت آمیز الگوی بومی گردشگری شبانه در ایران علاوه بر آنکه تابع ضرباهنگ زیست فرهنگی است، متاثر از مجموعه ای از عوامل ساختاری، نهادی، امنیتی، اقتصادی و هویتی است. بر این اساس ترویج گردشگری شبانه در ایران مستلزم نگاهی چندعاملی و برنامه ریزی مبتنی بر نیازهای واقعی جامعه است.

به طور مشخص تحقق و توسعه این شکل از گردشگری در ایران مستلزم وجود مواردی از قبیل محدوده گذاری زمانی، مکانی و فعالیتی ذیل شیوه زیست ایرانی_اسلامی، منطق سرمایه گذاری و تحریک انگیزه سرمایه گذاری، امکان صیانت از امنیت گردشگران و جامعه در دو بعد عینی و ذهنی، توسعه زیرساخت های دسترس پذیر گردشگری در شب، صیانت از آرامش و آسایش جامعه محلی، فراهم آوری امکان خوانایی منظر شهری، تدوین چارچوب های حکمرانی، مجوزدهی و قواعد فعالیت شبانه، توسعه زیرساخت­های حمل ونقل عمومی، هدایت الگوهای رفتاری گردشگران به سوی الگوهای مطلوب گردشگری خانواده محور و در راس همه همخوانی با شیوه زیست ایرانی-اسلامی است. بنابراین تبیین لزوم یا امکان تحقق و توسعه گردشگری شبانه بر اساس شب زیستی نوعی تقلیل گرایی مفهومی است که می تواند بدنه سیاست گذاری و اجرایی را از عوامل واقعی و اثرگذار دور سازد.

الزامات حکمرانی و تنظیم گری پیش از اجرای گردشگری شبانه

هرچند توسعه گردشگری شبانه با الزامات و سیاستگذاری های مشخصی در نقاطی از جهان روی داده است؛ لیکن به دلیل تفاوت ساختاری و ریشه ای در فرهنگ ها، هنجارها، اعتقادات، آیین ها و شیوه های مدیریتی متفاوت در شهرهای گوناگون، تجویز نسخه ای واحد برای گسترش فعالیت های شبانه ، خطایی است مخاطره آفرین (برندز و همکاران، ۲۰۱۴ به نقل از کشاورزی و همکاران، ۱۴۰۲).

در ابتدا لازم است الگوی بومی گردشگری شبانه با رویکرد ایرانی–اسلامی طراحی و اجرا شود. بایسته است این الگو بر توسعه فضاهای خانواده محور، حمایت از صنایع فرهنگی و خلاق، رویدادهای شبانه هویت محور مکانمند و زمانمند و ساماندهی پیاده راه های ایمن استوار باشد. چنین رویکردی به سیاست گذار امکان می دهد اقتصاد شبانه را نه تنها در قالب فعالیت اقتصادی، بلکه به عنوان ابزار تقویت انسجام اجتماعی و ارتقاء هویت شهری ذیل آموزه های اسلامی و فرهنگ ایرانی مدیریت کند.

تحقق حیات شبانه شهری و گسترش فعالیت های سامانمند در آن به نحوی پایدار و همخوان با الگوی زیست ایرانی-اسلامی، مستلزم اتخاذ رویکردی مبتنی بر هماهنگی نهادی است. نخستین گام را می توان استقرار چارچوب حکمرانی ملی اقتصاد شبانه از خلال تدوین اسناد ملی با مشارکت دستگاه های کلیدی دانست. سندی که نقش ها، بازه زمانی و ساعات مجاز فعالیت مورد وفاق در خصوص گردشگری شبانه[۸]، حدود اختیارات، سازوکارهای هماهنگی و الگوهای مداخله هر دستگاه را مشخص کرده و از موازی کاری و تعارض نهادی جلوگیری می کند. بازتنظیم مقررات مجوزدهی با تمرکز بر رفع ابهامات، تسهیلگری و ایجاد پنجره واحد خدمات شبانه، شرط اجتناب ناپذیر برای کاهش هزینه های مبادله و افزایش اطمینان سرمایه گذاران است. همچنین تحقق الگوی بومی گردشگری شبانه بدون زیرساخت های پایه ای و خدمات پشتبانی شبانه امکان پذیر نیست. از این رو توسعه شبکه حمل ونقل عمومی شبانه، استانداردسازی روشنایی شهری و ایجاد مراکز خدمات رسانی شبانه باید در اولویت سیاست گذاران قرار گیرد. چنین اقداماتی نه تنها کیفیت تجربه گردشگران و خانواده ها را ارتقا می دهد، بلکه با بهبود امنیت ادراکی، بستر اجتماعی شکل گیری فعالیت های شبانه را تقویت می کند. مجموعه این اقدامات زمانی اثربخش خواهد بود که تحت یک رویکرد سیاستی منسجم، مبتنی بر شواهد و همراه با پایش مستمر اجرا شود.

[۱] Nighttime Tourism

[۲] Night-time Economy

[۳] Urban Governance

[۴] Nocturnality/ nocturnal lifestyle

[۵] زمیسلونی و پاولوسینسکی (۲۰۲۰) زمان را به­عنوان یکی از عناصر اصلی در فعالیت های تفریحی شبانه مورد تاکید قرار داده اند، زیرا این فعالیت ها عمدتا از ساعات آغازین شب آغاز شده و تا ساعات اولیه صبح ادامه می یابند

[۶] Behavioral Orientation

[۷]  از این منظر همانندسازی آیین های دینی و مذهبی با سبک زیست شبانه، مردود است.

[۸] بازه زمانی و ساعات مجاز فعالیت در گردشگری شبانه می تواند به عنوان یک استاندارد ملی مورد وفاق قرار گیرد، در حالی که در شهرهای گردشگرپذیر، این ساعات می توانند به صورت منطقه ای و محلی با توجه به ظرفیت ها و نیازهای ویژه هر منطقه تعدیل شوند.

منابع:

کشاورزی، زهره، تبریزی، نازنین، زال، محمدحسن . (۱۴۰۲). ارزیابی تاثیر شاخص های منظر شبانه شهری بر رونق گردشگری ( مطالعه موردی: کلانشهر شیراز). مطالعات ساختار و کارکرد شهری، ۱۰(۳۷). ۱۴۳-۱۶۳. doi: 10.22080/usfs.2023.25310.2353

مخلص، فرنوش. (۱۴۰۱). گردشگری شبانه؛ اقدامی راهبردی یا نمایشی در مدیریت شهری؟. گردشگری فرهنگ، ۳(۱۰)، ۵۵-۵۸. doi: 10.22034/toc.2022.366416.1096

Brands, Jelle. & Schwanen, Tim. & vanAalst, Irina. (2014) Spatiotemporal Variations in Nightlife Consumption: A Comparison of Students in Two Dutch Cities, Applied Geography, Vol.54, pp.96-109.https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2014.07.008