نگاهی بر نظریه گلوله جادویی (Hypodermic Needle Theory)

دانشگاه پیام نور (همه مراکز) 

نظریه گلوله جادویی ( تزریقی ) می گوید رسانه می تواند پیام را مستقیم و بی واسطه وارد ذهن مخاطب کند و او بدون مقاومت آن را بپذیرد؛ نقطه قوت این نظریه آن است که روی لحظه هایی تمرکز می کند که اضطراب بالاست، منبع پیام معتبر یا قدرتمند است، پیام ساده و تکراری است و گفتگو و نقد جمعی کم رنگ است؛ در چنین شرایطی واقعا می بینیم مردم واکنش های همسان و سریع نشان می دهند و اثر رسانه همچون یک شوک مستقیم به نظر می رسد. اما اگر فراتر برویم، می فهمیم مخاطبان یکدست نیستند؛ آن ها پیام را انتخاب می کنند، با تجربه ها و ارزش هایشان می سنجند و در شبکه های اجتماعی و روابطشان آن را تفسیر و بازترکیب می کنند. اینجا نقش رهبران فکری ، اعتماد به منبع ، هویت و زمینه فرهنگی تعیین کننده می شود و اثر مستقیم جای خودش را به اثرهای واسطه دار می دهد. به همین دلیل نظریه های بعدی مثل جریان دو مرحله ای و استفاده ها و رضایتمندی ها به منصه ظهور رسیدندتا نشان دهند رسانه بیشتر تعیین می کند به چه چیز فکر کنیم و چگونه ببینیم، نه اینکه باور را همانند دارو تزریق کند. 

اگر بخواهم تحلیلی تر نگاه کنیم، «گلوله جادویی» زمانی بیشترین اعتبار را دارد که چهار شرط هم زمان وجود داشته باشد: 1- کمبود منابع جایگزین و رقابت پیام ها 2- اقتدار یا محبوبیت شدید منبع 3-بار هیجانی و تهدید 4-هم زمانی مواجهه جمعی؛ 

هر کدام از این موارداگر تضعیف شود، اثر تزریقی فرو می ریزد یا کوتاه مدت می شود. در عصر الگوریتم ها داستان اما پیچیده تر است؛ هدف گیری نهایی و شخصی سازی می تواند این حس را بسازد که پیام دقیقا زمانی که به نقطه حساس روانی و عاطفی مخاطب برخورد نماید ، سرعت انتشار شدید ایجاد می کند، اما پایداری اثر وابسته به تکرار، مشروعیت منبع و تایید اجتماعی است.

نتیجه عملی این تحلیل آن است که باید دو مقوله را هم زمان جدی بگیریم ؛ از یک طرف قدرت رسانه در شرایط بحرانی را دست کم نگیریم و بدانیم ممکن است موج های سریع و همسان بسازد؛ از طرف دیگر پیچیدگی انسان و جامعه را حفظ کنیم و روی دفاع های نرم کار کنیم، مثل سواد رسانه ای، تنوع منابع، مکث قبل از بازنشر و گفت وگوی انتقادی با اطرافیان. 

 گلوله جادویی یک هشدار مفید درباره شرایط خاص است، نه یک قانون کلی درباره ذهن انسان؛ رسانه گاهی شلیک می کند و اثر فوری می گذارد، اما اغلب تغییرها با فیلترهای انسانی، زمان و بافت اجتماعی شکل می گیرند.