جایگاه و بایسته های «دوست» و «همنشین» در مسیر تعالی

یادداشت هفتم:

_مقدمه:

انسان بر حسب فطرت و ساختار وجودی، موجودی مدنی الطبع و اجتماعی است. در نظام اندیشه اسلامی، تعامل با همنوع تنها یک ضرورت زیستی برای رفع نیازهای مادی نیست، بلکه پیوندی استوار با سیر صعودی انسان به سوی کمال و سعادت اخروی دارد. فقدان همنشین همسو، نه تنها مسیر رشد را دشوار می سازد، بلکه منجر به نوعی «انزوای وجودی» می گردد که در کلام وحیانی معصومین (علیهم السلام) از آن به «غربت» یاد شده است.

۱. غربت تنهایی در میانه جمعیت

امیرمومنان علی (علیه السلام) در واژه ای عمیق و پرمعنا می فرمایند: «فقد الاحبه غربه»؛ از دست دادن دوستان، نوعی غربت و تنهایی است (نهج البلاغه، حکمت ۲۶). این کلام ناظر بر این معناست که وطن حقیقی انسان، در پیوندهای عاطفی و معنوی با صالحان شکل می گیرد و کسی که از نعمت همراهی صادقانه محروم باشد، حتی در وطن خویش نیز غریب است.

۲. پایش شبکه ارتباطی: تحدید و گزینش

اگرچه اصل ارتباط اجتماعی یک ضرورت است، اما کیفیت آن تعیین کننده جهت گیری سعادت محور انسان است. بر اساس آموزه های امام صادق (علیه السلام)، به نقل از جد بزرگوارشان امام علی علیه السلام می فرمود: هر زمان بر منبر حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می نشستند سه گروه را به عنوان خطوط قرمز رفاقت معرفی می کردند:

1. تبهکار بی باک (پرروی تبهکار): کسی که حریم های الهی و اخلاقی را با گستاخی می شکند.
2. احمق: کسی که به جهت فقدان بینش، در پی سودرسانی است اما آسیب می زند.
3. دروغگو: که به واسطه وارونه نمایی واقعیت، بنیاد اعتماد و شناخت صحیح را ویران می کند (اصول کافی، ج ۴، ص ۴۵۳).

۳. شاخصه های رفیق تراز در مسیر خیر

در مقابل هشدارهای فوق، تراز مطلوب دوستی در مکتب علوی بر پایه «تعاون بر نیکی و تقوا» استوار است. برترین دوستان از منظر امیرالمومنین (علیه السلام) کسی است که دارای دو ویژگی زیربنایی باشد:

• پیشگامی در خیر: خود الگوی عمل صالح باشد. چرا که والسابقون السابقون اولئک المقربون و پیشی گیرندگان [به اعمال نیک] که پیشی گیرندگان [به رحمت و آمرزش] اند، اینان مقربان اند.(سوره الواقعه, آیه 10-11 )
• کشندگی و دعوت: فعالانه دوست خود را به سوی نیکی سوق داده و در این مسیر بازوی توانمند او باشد (میزان الحکمه، ج ۱، ص ۵۷). در واقع، رفیق حقیقی، «محرک کمال» است، نه صرفا شریک لذت های ظاهری دنیا.

۴. صیانت از پیوندهای انسانی: هنر حفظ داشته ها

• یکی از ظریف ترین نکات در روانشناسی اخلاقی اسلام، توانمندی در نگهداری پیوندهاست. امام علی (علیه السلام) ناتوانی در یافتن دوست را نشانه ضعف می دانند، اما مرتبه بالاتر ناتوانی را در «ضایع کردن دوستی های موجود» برمی شمارند: «عاجزترین مردم کسی است که از به دست آوردن دوست ناتوان باشد و ناتوان تر از او کسی است که دوستی را که به دست آورده، تباه سازد» (بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۲۷۸). این هشدار نشان دهنده آن است که استمرار رفاقت، نیازمند مراقبت، سعه صدر و رعایت حقوق متقابل است.

نتیجه گیری

رفاقت در منظومه فکری معصومین (علیهم السلام)، از یک پیوند ساده عرفی به یک «مجاهدت اخلاقی» بدل می شود. انسان برای عبور از غربت دنیا و رسیدن به سعادت، ناگزیر از انتخاب همراهانی است که در جبهه حق، یار و مددکار او باشند. در نتیجه انسان باید هم در انتخاب دوست و همنشین سخت گیرانه عمل کند و هم در نگهداری گوهر دوستی، استقامت ورزد.