محله؛ سنگر اول تاب آوری

_{محله؛ سنگر اول تاب آوری}

راهنمای جامع ارتقای پایداری اجتماعی در جوامع محلی

مقدمه: چرا محله؟

در جهان معاصر که با چالش های فزاینده ای نظیر تغییرات اقلیمی، بحران های اقتصادی و گسست های اجتماعی روبه روست، مفهوم «تاب آوری» (Resilience) از یک واژه تخصصی به یک ضرورت زیستی تبدیل شده است.

تاب آوری اجتماعی به معنای توانایی یک جامعه برای جذب شوک ها، انطباق با تغییرات و بازگشت به وضعیت کارکردی (و حتی بهتر از پیش) پس از وقوع بحران است.

اما چرا محله؟ تجربیات جهانی نشان می دهد که در لحظات اولیه وقوع یک بحران (خواه زلزله باشد یا یک اپیدمی مانند کووید-۱۹)، دولت ها و نهادهای مرکزی به دلیل بروکراسی و فاصله جغرافیایی، قادر به مداخله فوری نیستند.

در این “زمان طلایی”، این همسایگان و شبکه های محلی هستند که اولین پاسخ را می دهند. بنابراین، تاب آوری ملی از کوچه ها و محله ها آغاز می شود.

سرمایه اجتماعی: چسب نگهدارنده جامعه

سرمایه اجتماعی شامل اعتماد، شبکه های روابط و هنجارهای متقابل است. در محله ای که ساکنان آن تنها “هم سایه” (سایه به سایه هم) زندگی می کنند اما تماسی با هم ندارند، تاب آوری در کمترین سطح خود قرار دارد.

• شبکه های پیونددهنده (Bonding): تقویت روابط درون گروهی میان همسایگان هم فکر یا هم فرهنگ.
• شبکه های پل ساز (Bridging): ایجاد ارتباط میان گروه های مختلف محله (مثلا پیوند میان کسبه و جوانان).
• راهکار عملیاتی: ایجاد “پاتوق های محلی” و برگزاری رویدادهای غیررسمی. هدف این است که افراد از حالت “غریبه” به “آشنا” تغییر وضعیت دهند تا در زمان بحران، انگیزه اخلاقی برای کمک به یکدیگر داشته باشند.

شناسایی ظرفیت ها و آسیب پذیری های نهفته

تاب آوری بدون شناخت دقیق از میدان عمل، تنها یک شعار است. هر محله دارای یک “نقشه ریسک” منحصربه فرد است.

• نقشه برداری مشارکتی: ساکنان باید خودشان نقاط قوت (مثل یک نانوایی که موتور برق دارد) و نقاط ضعف (مثل دیوار لرزان یک ساختمان قدیمی) را شناسایی کنند.
• پایش گروه های آسیب پذیر: تاب آوری یک محله با وضعیت ضعیف ترین عضو آن سنجیده می شود. شناسایی سالمندان تنها، معلولان و خانواده های کم درآمد و اتصال آن ها به یک شبکه حمایتی داوطلبانه، از ارکان اصلی پایداری محلی است.

آموزش و مهارت آموزی: از آگاهی تا مهارت

بسیاری از تلفات در بحران ها نه به دلیل خود حادثه، بلکه به دلیل رفتارهای اشتباه ناشی از ترس و ناآگاهی است.

• آموزش های فنی: کمک های اولیه، اطفای حریق و ایمن سازی غیرسازه ای منازل.
• مدیریت روانی بحران: آموزش تاب آوری روان شناختی برای جلوگیری از پانیک (ترس جمعی).
• تولید محتوای محلی: آموزش ها باید با زبان و فرهنگ همان محله سازگار باشد. برای مثال، استفاده از پتانسیل مساجد یا مدارس محله برای تشکیل گروه های “دوام” (داوطلبان واکنش اضطراری محله).

حکمرانی محلی و ساختارهای داوطلبانه

تاب آوری نباید به صورت “بالا به پایین” دیکته شود. مردم باید خود را مالک فرآیند تغییر بدانند.

• تشکل های محله محور: ایجاد شوراهای محلی یا گروه های همیار که قدرت تصمیم گیری داشته باشند.
• تمرین و مانور: آمادگی یک شبه به دست نمی آید. برگزاری مانورهای دوره ای دور از تشریفات اداری و با مشارکت واقعی خانواده ها، باعث می شود در روز حادثه، هر کس نقش خود را بداند.
• شفافیت و جریان اطلاعات: ایجاد کانال های ارتباطی موثق در محله (مثلا گروه های مجازی محلی مدیریت شده) برای جلوگیری از شایعات در زمان بحران.

زیرساخت های فیزیکی و فضاهای چندمنظوره

کالبد فیزیکی محله باید در خدمت تاب آوری اجتماعی باشد. شهرسازی سنتی ما (با وجود میادین و تکیه ها) به شدت تاب آور بود، اما شهرسازی مدرن گاهی این پیوند را از بین برده است.

• فضاهای عمومی انعطاف پذیر: پارک ها، حیاط مدارس و ورزشگاه های محلی باید به گونه ای طراحی شوند که در شرایط عادی محل تفریح و در شرایط بحرانی محل اسکان، توزیع اقلام یا پایگاه امداد باشند.
• زیرساخت های توزیع شده: تشویق به استفاده از انرژی های تجدیدپذیر (مثل پنل های خورشیدی در مساجد) و مخازن ذخیره آب در نقاط استراتژیک محله، به طوری که در صورت قطع شبکه سراسری، محله بتواند تا ۷۲ ساعت اولیه دوام بیاورد.

چالش های پیش رو در ارتقای تاب آوری محله ای

در مسیر اجرای این مولفه ها، موانع جدی وجود دارد که باید برای آن ها برنامه ریزی کرد:

1. بی اعتمادی عمومی: جلب مشارکت مردمی که نسبت به طرح های دولتی بدبین هستند، زمان بر است.
2. فرسودگی داوطلبان: فعالیت های اجتماعی نباید به گونه ای باشد که داوطلبان پس از مدتی دچار خستگی شوند. باید سیستم های تشویقی و انگیزشی (حتی معنوی) طراحی شود.
3. تغییرات بافت جمعیتی: در محله هایی که نرخ اجاره نشینی بالا و جابجایی ساکنان زیاد است، ساختن سرمایه اجتماعی دشوارتر است و نیاز به استراتژی های کوتاه مدت تری دارد.

نتیجه گیری: محله به مثابه یک موجود زنده

ارتقای تاب آوری اجتماعی یک پروژه نیست که تاریخ شروع و پایان داشته باشد، بلکه یک “فرآیند” همیشگی است.

محله ای تاب آور است که مانند یک موجود زنده، نسبت به تغییرات محیطی حساس باشد، اعضای آن با هم در ارتباط باشند و از پیش برای روزهای سخت اندیشیده باشد.

سرمایه گذاری روی “روابط انسانی” در سطح کوچه و خیابان، بسیار ارزان تر و موثرتر از پروژه های کلان مهندسی پس از وقوع فاجعه است. تاب آوری، در نهایت، یعنی بازگشت به ریشه های همسایگی در دنیای مدرن.

منبع: رسانه تاب آوری ایران