احیاگر خاموش یک سنت زنده؛ آیت الله سیدمحمدهادی میلانی و تولد دوباره حوزه علمیه مشهد

احیاگر خاموش یک سنت زنده؛ آیت الله سیدمحمدهادی میلانی و تولد دوباره حوزه علمیه مشهد

در تاریخ حوزه های علمیه، گاه مردانی می آیند که نه فقط درس می گویند و کتاب می نویسند، بلکه «روح» یک حوزه را از نو می دمند؛ مردانی که اگر نبودند، یک سنت علمی شاید برای همیشه به خاموشی می گرایید. آیت الله سیدمحمدهادی میلانی از همین تبار است؛ فقیهی که به تعبیر صریح و کم نظیر رهبر انقلاب اسلامی، «واقعا حوزه ی مشهد را احیا کرد»؛ جمله ای کوتاه، اما پرمعنا که پشت آن، تاریخ، مجاهدت، بینش و شجاعت ایستاده است.

بیانات حضرت آیت الله خامنه ای درباره آیت الله میلانی، صرفا یک یادآوری تاریخی نیست؛ بلکه نوعی بازخوانی الگوی «فقیه جامع الاطراف» در سنت شیعه است؛ الگویی که امروز بیش از هر زمان دیگری به آن نیاز داریم. در این روایت، آیت الله میلانی نه فقط یک استاد درس خارج، بلکه یک «معمار حوزه» معرفی می شود؛ کسی که هم علم داشت، هم اخلاق، هم نگاه تمدنی به حوزه، و هم شجاعت حضور در میدان سیاست و اجتماع.

چهره ای برجسته در علم، فراتر از نوشته ها

رهبر انقلاب با دقتی کم نظیر، به نکته ای اشاره می کنند که کمتر درباره آن سخن گفته شده است: فاصله میان «قوت علمی واقعی» آیت الله میلانی و آنچه در آثار مکتوب ایشان باقی مانده است. این تعبیر که «ایشان قوی تر از این نوشته ها بود» و «در ملایی، ملاتر از آن چیزی بود که نوشته شده»، پرده از حقیقتی مهم برمی دارد: همه بزرگان علم را نمی توان صرفا با کتاب ها سنجید. گاه میدان اصلی بروز علم، «درس»، «تقریر»، «نظم ذهنی» و «قدرت انتقال مفاهیم» است؛ و آیت الله میلانی دقیقا در همین میدان می درخشید.

نزدیکی سلوک فقهی ایشان به مرحوم آیت الله نائینی نیز نشانه ای روشن از عمق روش شناختی و عقلانیت فقهی اوست. این نزدیکی، تصادفی نیست؛ بلکه بیانگر پیوند آیت الله میلانی با سنت فقهی پویا، مسئله محور و زمان شناس است؛ فقهی که از انزوا می گریزد و به متن جامعه می اندیشد.

مدرسی که «فهم» می ساخت، نه صرفا محفوظات

یکی از برجسته ترین ویژگی هایی که رهبر انقلاب بر آن تاکید می کنند، «خوش تقریری» آیت الله میلانی است؛ اما نه به معنای صرف فصاحت زبانی، بلکه به معنای قدرت بی بدیل در «فهماندن». اینکه «هر طلبه ای که گوش می کرد، واقعا می فهمید»، توصیف یک استاد معمولی نیست؛ این تعریف معلمی است که ذهن طلبه را تربیت می کند، نه فقط دفتر او را پر.

در روزگاری که حوزه ها پس از یک دوره رکود، نیازمند جان تازه بودند، چنین شیوه تدریسی خود یک عامل احیا بود. آیت الله میلانی نشان داد که احیای حوزه، پیش از آنکه با ساختمان و تشکیلات آغاز شود، با «درس زنده»، «بیان روشن» و «اعتماد به عقل طلبه» شکل می گیرد.

احیای حوزه مشهد؛ از رکود تا اعتلا

رهبر انقلاب با نگاهی تاریخی، به فراز و فرود حوزه علمیه مشهد اشاره می کنند: دوره اوج در زمان مرحوم آقازاده و حاج آقا حسین، و سپس سال ها رکود. در چنین شرایطی، احیای یک حوزه، کاری ساده نیست. این کار نیازمند شخصیتی است که هم اعتبار علمی داشته باشد، هم جسارت تصمیم گیری، و هم نگاهی کلان به آینده حوزه. آیت الله میلانی دقیقا چنین شخصیتی بود.

احیای حوزه مشهد توسط ایشان، صرفا بازگشایی کلاس ها یا افزایش طلاب نبود؛ بلکه بازگرداندن «اعتمادبه نفس علمی»، «نظم آموزشی» و «پیوند حوزه با مسائل زمانه» بود. او حوزه را از حاشیه به متن بازگرداند و نشان داد که مشهد می تواند دوباره یکی از کانون های جدی تولید علم دینی باشد.

فقیهی در متن نهضت؛ سکوت نکرد، ایستاد

بعد سیاسی و اجتماعی شخصیت آیت الله میلانی، در بیانات رهبر انقلاب جایگاهی ویژه دارد. تعبیر «یکی از ارکان نهضت» درباره ایشان، تعبیری بسیار سنگین و معنادار است. در روزهایی که سکوت، آسان ترین و کم هزینه ترین انتخاب بود، او سکوت را نپذیرفت. نامه تاریخی با آن عبارت تکان دهنده «السکوت اخو الرضا» نشان می دهد که آیت الله میلانی به خوبی می دانست بی طرفی در لحظه های سرنوشت ساز، در واقع ایستادن در جبهه مقابل حق است.

تشکیل جلسه در منزل خود پس از تبعید امام خمینی(ره)، دعوت از علمای مشهد، و موضع گیری صریح، همه حکایت از فقیهی دارد که سیاست را نه از سر هیجان، بلکه از سر «تکلیف شرعی و مسئولیت تاریخی» می فهمید.

مردی جامع الاطراف با حقی فراموش نشدنی

جمع بندی رهبر انقلاب، خود بهترین داوری است: «یک مرد بزرگ، جامع الاطراف و دارای امتیازات فراوان و صاحب حق فراموش نشدنی بر حوزه ی علمیه ی مشهد». این «حق فراموش نشدنی»، تنها یک تعبیر اخلاقی نیست؛ بلکه یک مطالبه تاریخی است. حوزه مشهد، و فراتر از آن، جامعه علمی و دینی ایران، هنوز هم وامدار آن احیاگری است که بی هیاهو، اما عمیق، سنتی را زنده کرد.

امروز که رسانه KHAMENEI.IR برای نخستین بار روایت رهبر انقلاب از این شخصیت بزرگ را منتشر می کند، در واقع پنجره ای تازه به فهم تاریخ معاصر حوزه ها گشوده می شود. آیت الله میلانی، الگویی است برای همه آنان که می خواهند بدانند «فقیه تراز» فقط صاحب رساله نیست؛ بلکه صاحب نگاه، شجاعت، اخلاق، تدبیر و دغدغه آینده است.

یاد او، یادآور این حقیقت است که حوزه های علمیه با مردان بزرگ زنده می مانند؛ مردانی که هم می فهمند، هم می فهمانند، هم می ایستند، و هم می سازند.

نویسنده دکتر فردین احمدی مدیر مسئول انتشارات بین المللی حوزه مشق