تاب آوری عاطفی چیست و چگونه ایجاد می شود؟
ایجاد تاب آوری عاطفی یک فرآیند دگرگون کننده است که افراد را قادر می سازد تا قدرت درونی خود را پرورش داده و در مواجهه با فراز و نشیب های زندگی شکوفا شوند.
الف- پرورش خودآگاهی و هوش هیجانی
یکی از گام های اساسی در ایجاد تاب آوری هیجانی، پرورش خودآگاهی و رشد هوش هیجانی است.
خودآگاهی شامل درک افکار، احساسات و الگوهای رفتاری خود است.
با خودآگاهی بیشتر، افراد می توانند محرک ها، نقاط قوت و زمینه های رشد خود را تشخیص دهند.
این آگاهی پایه ای اساسی برای مدیریت موثر احساسات و ایجاد تاب آوری می گذارد.
از سوی دیگر، هوش هیجانی به توانایی درک و مدیریت احساسات خود و همچنین همدلی با احساسات دیگران اشاره دارد.
توسعه هوش هیجانی شامل شناخت و برچسب گذاری احساسات، تنظیم پاسخ های عاطفی و بیان موثر احساسات در مواقع ضروری است.
با تقویت هوش هیجانی، افراد می توانند موقعیت های چالش برانگیز را با وضوح و خونسردی بیشتر هدایت کنند.
ب. ایجاد مکانیسم های مقابله ای سالم
ایجاد مکانیسم های مقابله ای سالم برای تاب آوری عاطفی بسیار مهم است.
مکانیسم های مقابله ای، استراتژی ها و رفتارهایی هستند که افراد برای مدیریت استرس، ناملایمات و احساسات طاقت فرسا به کار می برند.
مکانیسم های مقابله ای سالم از طریق توانمندسازی افراد جهت سازگاری و بازگشت از موقعیت های دشوار به تاب آوری کمک می کنند.
نمونه هایی از مکانیسم های مقابله ای سالم
- جستجوی حمایت: تماس با دوستان قابل اعتماد، اعضای خانواده یا متخصصان برای حمایت عاطفی و راهنمایی در زمان های چالش برانگیز.
- درگیر شدن در فعالیت های خودمراقبتی: اولویت بندی فعالیت هایی که باعث ارتقای مراقبت از خود می شوند، مانند ورزش، خواب کافی، درگیر شدن در سرگرمی ها و تمرین تکنیک های تمدد اعصاب.
- ابراز احساسات از طریق خلاقیت: درگیر شدن در خروجی های خلاقانه مانند نوشتن، نقاشی، یا پخش موسیقی برای بیان و پردازش احساسات به روشی سازنده.
- تعیین مرزها: ایجاد مرزهای سالم برای محافظت از بهزیستی و رفاه روانی و جلوگیری از استرس بیش از حد یا فشار عاطفی.
ج. تمرین تکنیک های ذهن آگاهی و مدیریت استرس
تکنیک های ذهن آگاهی و مدیریت استرس ابزارهای ارزشمندی برای ایجاد تاب آوری عاطفی (Emotional Resilience) هستند.
ذهن آگاهی شامل حضور کامل در لحظه فعلی، بدون قضاوت یا دلبستگی به رویدادهای گذشته یا آینده است.
با تمرین ذهن آگاهی، افراد می توانند از افکار، عواطف و احساسات فیزیکی خود آگاهی پیدا کنند و به آنها اجازه می دهد تا به عوامل استرس زا به شیوه ای آرام و سنجیده پاسخ دهند.
تکنیک های مدیریت استرس، مانند تمرینات تنفس عمیق، مدیتیشن، و آرام سازی پیشرونده عضلانی، می تواند به کاهش سطح استرس و ارتقای بهزیستی عاطفی کمک کند.
این تکنیک ها روش های موثری را برای تنظیم پاسخ های فیزیولوژیکی خود به استرس، تقویت تاب آوری در مواجهه با ناملایمات در اختیار افراد قرار می دهند.
با گنجاندن این استراتژی ها در زندگی روزمره، افراد می توانند تاب آوری عاطفی ایجاد کنند، راه های سالم تری برای رویارویی با چالش ها فراهم نمایند و با سهولت بیشتری از احساسات دشوار عبور کنند.
ایجاد تاب آوری عاطفی یک فرآیند دگرگون کننده است که افراد را قادر می سازد تا قدرت درونی خود را پرورش داده و در مواجهه با فراز و نشیب های زندگی شکوفا شوند.
با پذیرش تغییر و سازگاری، یادگیری از شکست ها و ناکامی ها، و همچنین یافتن معنا و هدف در تجربیات چالش برانگیز زندگی، افراد می توانند بر ناملایمات غلبه و تاب آوری ایجاد نمایند.
غلبه بر ناملایمات و ایجاد تاب آوری الف. پذیرش تغییر و سازگاری
غلبه بر ناملایمات و ایجاد تاب آوری، مستلزم پذیرش تغییر و پرورش سازگاری است.
زندگی پر از پیچ و خم های غیرمنتظره است و تاب آوری شامل باز بودن و انعطاف پذیر بودن در برابر تغییرات است.
تئوری تاب آوری در چند دهه اخیر یک زمینه تحقیقاتی جذاب بوده است. به طور خلاصه، نظریه تاب آوری، که عرصه وسیعی از شواهد تجربی را که توسط روان شناسان، جامعه شناسان، عصب شناسان و مددکاران اجتماعی ارائه شده است، تجمیع نقاط قوتی است که فرد هنگام مواجهه با استرس ناخوشایند نشان می دهد.
تئوری تاب آوری افراد و متخصصان را راهنمایی می کند که بیشتر بر نقاط قوت تمرکز کنند تا ناهنجاری هایی که باعث استرس می شوند (راک و پترسون، 1996).
شاید بتوان گفت، نظریه تاب آوری عاطفی هنوز نوپا است و زمینه برای گنجاندن ایده های جدید زیادی در آن وجود دارد.
پروفسور مایکل راتر، روانپزشک کودک مستقر در لندن، که از دهه 1970 به طور اختصاصی در مورد نظریه تاب آوری تحقیق کرده است، اظهار داشت که (راتر، 2006):
تاب آوری یک فرآیند تعاملی است که شامل قرار گرفتن در معرض استرس سمی است که نتایج نسبتا مثبتی برای فردی که با آن مواجه است دارد.
او دریافت که قرار گرفتن کوتاه مدت در معرض خطراتی همچون بیکاری موقت، بلایای طبیعی یا جدایی می تواند به عنوان محرک عمل کند و بر قدرت تاب آوری ما تاثیر بگذارد. یافته های او از احتمال تاثیر ژنتیکی در میزان تاب آوری که فرد با آن متولد می شود، پشتیبانی می کند.
این که چرا برخی از افراد در بدو تولد نسبت به دیگران تاب آورتر هستند، طبق یافته های او به دلیل استعدادهای ژنتیکی است.
نورمن گرمزی، پیشگام پژوهش و روانشناس بالینی در دانشگاه مینه سوتا، یافته های تجربی خود را در مورد نظریه تاب آوری هیجانی در سال 1991 ارائه کرد.
تفاوت های فردی نقش عمده ای در تعیین سطح تاب آوری عاطفی فرد دارد.
اجتماع، خانواده و محیط اجتماعی فرد بر توانایی های خلقی او تاثیر می گذارند و نحوه درک استرس و چگونگی واکنش به آن را شکل می دهد.
مداخلات باید همه عوامل فردی و محیطی را دربرگیرد. پرداختن صرف به فرد، به ایجاد قدرت تاب آوری عمومی وی کمکی نمی کند.
نظریه دکتر امی ورنر در مورد تاب آوری عمدتا بر کودکان متمرکز بوده است، با این حال، یافته های او در زمینه های روانشناسی اجتماعی و کاربردی پیشرفته به عنوان نظریات پیشگام در نظر گرفته می شود (ورنر، 1993؛ ورنر و اسمیت، 1983).
ورنر اولین کسی بود که تشخیص داد تاب آوری با سن و جنس متفاوت است. این که پسران و دختران در سنین مختلف دارای سطوح مختلف تاب آوری هستند، تمرکز اصلی تحقیقات او بوده است.
ورنر ابداع کرد که تاب آوری یک متغیر است. در طول زمان تغییر می کند. در مواجهه با استرس های مختلف، ما احتمالا با سطوح مختلف تاب آوری واکنش نشان می دهیم.
دکتر مایکل اونگار، بنیانگذار مرکز تحقیقات بین المللی تاب آوری در کانادا، و یک خانواده درمانگر مستقر برای بیش از 25 سال، مفهوم «هفت تنش تاب آوری» را ابداع کرد که عبارتند از (Ungar et al., 2007):
منابع مادی
روابط
هویت
خودمختاری و کنترل
عدالت اجتماعی
تطابق فرهنگی
انسجام
اونگار این نظریه که این 7 تنش یا نیرویی که تاب آوری عاطفی را آزمایش می کنند در همه فرهنگ ها وجود دارند را مطرح نموده است، اما نحوه واکنش افراد مختلف به یک تجربه یکسان، تحت تاثیر باورها و تظاهرات فرهنگی او می باشد.
نکات مهم برای پذیرش تغییر و تقویت سازگاری
یک ذهنیت رشد ایجاد کنید: این باور را بپذیرید که تغییر فرصت هایی برای رشد و یادگیری به ارمغان می آورد. چالش ها و شرایط غیرمنتظره را به عنوان فرصتی برای توسعه مهارت های جدید، به دست آوردن دیدگاه های جدید و گسترش توانایی های خود ببینید.
انعطاف پذیری را تمرین کنید: برای رویکردها، ایده ها و دیدگاه های جایگزین پذیرا باشید. توانایی تنظیم برنامه ها و انتظارات خود را در مواجهه با موقعیت های غیرمنتظره پرورش دهید. سازگاری موجب تاب آوری بیشتر و جهت یابی هنگام چالش های زندگی می گردد.
درس گرفتن از شکست ها و ناکامی ها یک جنبه حیاتی در ایجاد تاب آوری است.
افراد تاب آور به جای اینکه شکست ها را دائمی یا غیرقابل حل بدانند، آنها را فرصت هایی برای رشد و یادگیری می دانند.
برای درس گرفتن از شکست ها و ناکامی ها:
- یک طرز فکر رشد را بپذیرید: این باور را بپذیرید که شکست ها پله های موفقیت هستند و ناکامی ها موقتی و گذرا می باشند. بر درس های آموخته شده از هر تجربه تمرکز کنید و زمینه های بهبودی را شناسایی نمایید.
- انعکاس و ارزیابی خود: زمانی را به تفکر در مورد آنچه اشتباه رخ داده است اختصاص دهید و الگوها یا عواملی را که در شکست یا ناکامی نقش داشته اند شناسایی کنید.
- درگیر خودارزیابی صادقانه باشید و از این بازخورد برای ایجاد تنظیمات و بهبود نتایج آینده استفاده کنید.
- تاب آوری را از طریق پشتکار پرورش دهید: در مواجهه با شکست ها استقامت به خرج دهید و ذهنیت تاب آوری را حفظ کنید.
از شکست ها به عنوان انگیزه ای برای ادامه راه، درس گرفتن از اشتباهات و ادامه تلاش برای رسیدن به اهداف خود استفاده کنید.
یافتن معنا و هدف در تجربیات چالش برانگیز می تواند تا حد زیادی به ایجاد تاب آوری کمک کند.
این مهم شامل جستجو و درک صحیح مفاهیم، رشد و تحول شخصی در مواجهه با ناملایمات است.
به ارزش ها و باورهای فردی فکر کنید: ارزش ها و باورهای اصلی خود را که زندگی شما را هدایت می کنند، بررسی کنید.
در نظر بگیرید که چگونه تجربیات چالش برانگیز شما با این ارزش ها همسو هستند و چگونه می توانند به رشد و توسعه فردی شما کمک نمایند.
به دنبال فرصت هایی برای رشد فردی باشید: به دنبال راه هایی برای استخراج درس ها و بینش های ارزشمند از تجربیات چالش برانگیز باشید.
کاوش کنید که چگونه این تجربیات به شما شکل جدیدی داده است، همچنین به شما کمک نموده تا مهارت های جدیدی را فرابگیرید و توسعه دهید، یا اینکه در مورد اهداف و آرزوهای شما شفافیت خاصی ایجاد نموده است.
مشارکت در خدمات و بازپرداخت: تجربیات و خرد جدید خود را برای کمک به دیگرانی که ممکن است با چالش های مشابهی روبرو باشند هدایت کنید. درگیر شدن در کارهای خدماتی و انفاقی می تواند احساس هدف شکل دهد و ایجاد تاب آوری را محقق سازد
با پذیرش تغییر و سازگاری، یادگیری از شکست ها و ناکامی ها، و همچنین یافتن معنا و هدف در تجربیات چالش برانگیز زندگی، افراد می توانند بر ناملایمات غلبه و تاب آوری ایجاد نمایند.
تاب آوری به معنای اجتناب یا سرکوب چالش ها نیست، بلکه استفاده از آن ها به عنوان کاتالیزور برای رشد فردی، تحول و توسعه قدرت درونی است.
تاب آوری عاطفی به معنای برنده شدن در نبرد نیست. تاب آوری عاطفی قدرتی است که می توان از طوفان عبور کرد و همچنان بادبان را ثابت نگه داشت.
تاب آوری عاطفی هنر زندگی کردن است
«تاب آوری یک عضله است. آن را به اندازه کافی خم کنید و هر بار تلاش کمتری برای غلبه بر ضربات احساسی لازم است.
آلسیا مور
تاب آوری عاطفی به معنای برنده شدن در نبرد نیست. تاب آوری عاطفی قدرتی است که می توان از طوفان عبور کرد و همچنان بادبان را ثابت نگه داشت.
با زندگی در عصر انقلاب تکنولوژیک، هر ده سال یکبار با تغییراتی که قبلا هرگز در زندگی ما وجود نداشته است، سازگار می شویم.
از دیجیتالی شدن سختگیرانه گرفته تا نفوذ 24 ساعته در رسانه های اجتماعی، از تغییر حرفه ها تا سازگاری با شیوه های ژنرال Y، طبیعی است که گاهی احساس گره خوردن احساسی داشته باشید.
کلمه «تاب آوری» از کلمه لاتین «resilio» گرفته شده است که به معنای «بازگشت» یا تلافی است.
تاب آوری عاطفی هنر زندگی کردن است که با خودباوری، شفقت به خود و افزایش شناخت عجین شده است.
تاب آوری عاطفی راهی است که از طریق آن به خودمان قدرت می دهیم تا ناملایمات را «موقتی» درک کنیم و از طریق درد و رنج به تکامل خود ادامه دهیم. (مارانو، 2003).
به طور کلی، تاب آوری عاطفی به معنای بازگشت از یک برخورد استرس زا و اجازه ندادن به آن جهت هرگونه تاثیرگذاری بر انگیزه درونی ما است.
تاب آوری عاطفی یک ویژگی "خم شو اما نشکن" نیست، بلکه تاب آوری عاطفی این واقعیت است که "من شکسته هستم" و به رشد توام با قطعات شکسته در کنار هم ادامه می دهد.
وقتی تاب آور هستیم، نه تنها خود را با استرس و ناامیدی سازگار می کنیم، بلکه بینش خود را جهت اجتناب از اقداماتی که ممکن است ما را به مواجهه با چنین موقعیت هایی سوق دهند، پرورش می دهیم. به مثال زیر توجه کنید:
آقای الف یک مهندس کامپیوتر، یک کارگر قابل اعتماد، یک شوهر مهربان و یک مدیر عالی است. آقای الف به موقع کارش را شروع می کند و تمرکز دارد. او مشتاق است که از اشتباهات خود درس بگیرد، هرگز تعلل نمی کند و بنابراین، مانند بسیاری از دوستانش، هرگز ضرب الاجل را برای تشدید مهلت قصور نمی کند. او از آنچه تاکنون توانسته به دست آورد خوشحال است.
آقای الف از نظر عاطفی مقاوم است.
تاب آوری عاطفی توسط عواملی که در درون ما نهفته است، عواملی که در بطن سازمان محل اشتغال ما وجود دارد و نیز عوامل آموزشی نهفته است، ارتقا می یابد.
هنگامی که صحبت از تاب آوری در یک حرفه می شود، معمولا دو بعدی است - بعد اول تجربه موقعیت های نامطلوب یا استرس زا است و بعد دوم مقابله ماهرانه با آنها است (مک کان و همکاران، 2013).
بدون شک مددکاری اجتماعی شغلی است که نیاز به هوش هیجانی و همدلی فوق العاده ای دارد. به دلیل ماهیت شغل مددکاری اجتماعی، مددکاران اجتماعی اغلب نیاز دارند واکنش های خود را نسبت به اقتدار مسلط یا حجم کاری بسیار زیاد که برای آن هزینه ای نیز دریافت نمی کنند پنهان یا سرکوب کنند (کینمن و گرانت، 2010).
انجام این کار برای سال ها بدون شک استرس زا است و می تواند بر میزان تاب آوری و سرسختی عاطفی نیروهای انسانی مربوطه تاثیر بگذارد.
در چندین مطالعه (Beddoe, Davys, & Adamson, 2013)، محققانی مانند گیل کینمن و لوئیز گرانت (2010) بیشتر وقت خود را به بررسی اینکه چگونه تاب آوری نقش کلیدی در مددکاران اجتماعی ایفا می کند که سال ها توانسته اند این حرفه را حفظ کنند، اختصاص دادند.
یافته های آنها نشان می دهد که اکثر مددکاران اجتماعی موفق می توانند مکانیسم های مقابله ای متنوعی را برای مبارزه با کار عاطفی به کار بگیرند.
رفاه و اعتماد به نفس آنها برای خدمت فداکارانه تنها به این دلیل امکان پذیر است که آنها از نظر عاطفی به اندازه کافی قوی هستند که اجازه دهند استرس از بین برود.
مددکاران اجتماعی با تمرکز بسیار بر زمان حال، انتظارات واقع بینانه و تعهد به جامعه بزرگتر، می توانند تاب آوری عاطفی خود را در مواقع مشکل حفظ کنند (گرانت و کینمن، 2014).
لوئیس گرانت و کریگ تامپسون، پس از انجام یک نظرسنجی در مورد اینکه چگونه مددکاران اجتماعی با موفقیت تاب آوری خود را مدیریت می کنند، به نکات زیر برای مدیریت استرس در محل کار رسیدند:
- پیوستن و عضویت در یک جامعه
- مدیریت زمان موثر
- آگاهی عاطفی و همدلی
- نگرش بدون قضاوت
- فضاهای مجزا برای کار و خانواده
- تمرین های مدیتیشن و ذهن آگاهی منظم
- دیدگاه مثبت و امیدوار کننده
- فعال و آماده برای درس گرفتن از اشتباهات گذشته
آموزش تاب آوری عاطفی چگونه است؟ یکی از جنبه های مهم ایجاد تاب آوری عاطفی، پذیرش این واقعیت است که به طور جدایی ناپذیری با سایر جنبه های زندگی مرتبط است.
برنامه آموزشی تاب آوری با هدف بهبود تاب آوری عاطفی
تاب آوری ظرفیت حفظ عملکرد شایسته در مواجهه با عوامل استرس زای اصلی زندگی است (کاپلان، ترنر، نورمن و استیلسون، 1996).
تاب آوری عاطفی را می توان با دانش، آموزش و انگیزه مناسب توسعه داد. چه با مخاطرات محل کار دست و پنجه نرم کنید، چه درگیر یک رابطه آشفته باشید، یا در حال عبور از جنبه های منفی فرزندپروری کمی شورشی در خانه باشید، با تاب آوری عاطفی نه تنها می توانید به طور موثر با این موقعیت کنار بیایید، بلکه از خود در برابر ویرانی عاطفی نیز محافظت می کنید.
پروژه رفاه یک آکادمی آموزشی آنلاین است که دوره های اختصاصی برای کمک به کارآموزان برای توسعه تاب آوری عاطفی شان دارد. آنها با ارائه کمک به تعداد زیادی از رهبران و متخصصان، از استراتژی هایی استفاده می کنند که عملی، مبتنی بر شواهد هستند و برای کمک به حرفه ای ها در بهبود تاب آوری فردی، مهارت های رهبری و تاب آوری تیمی طراحی شده اند.
یکی از جنبه های مهم ایجاد تاب آوری عاطفی، پذیرش این واقعیت است که به طور جدایی ناپذیری با سایر جنبه های زندگی مرتبط است.
به عنوان مثال، ایجاد تاب آوری در محل کار، شما را در روابط شخصی خود تاب آور می کند و بالعکس. خواه این آموزش برای بهبود در یک زمینه خاص باشد یا خیر، مطمئنا تاثیرات خود را بر سایر جنبه های زندگی نیز نشان می دهد.
توانایی هماهنگ کردن با احساسات، تعارضات درونی و ادراک خود از جهان. از طریق خودآگاهی، درک عمیق تری از اینکه چگونه احساسات در اعمال ما نقش دارند به دست می آوریم.
به جای اینکه به دنبال کمک در خارج باشیم، یا دنیا را برای بدبختی هایمان سرزنش کنیم، خودآگاهی به ما این شهامت را می دهد که در درون خود به دنبال پاسخ بگردیم. با ایجاد هماهنگی بیشتر با دنیای درونی خود، ایجاد خودآگاهی به ما کمک می کند تا توانایی و شناخت بیشتری پیدا کنیم.
آموزش تاب آوری به فرد کمک می کند تا ثبات و تعهد خود را برای ادامه تلاش ایجاد کند. چه در مواجهه با عوامل استرس زای بیرونی یا مدیریت درگیری های داخلی، پشتکار انگیزه درونی را زنده نگه می دارد.
افراد با سطوح بالاتری از کنترل عاطفی و خود می توانند خود را تغییر مسیر دهند و احساسات خود را دستکاری کنند. آنها کمتر تحت فشار استرس قرار می گیرند یا اجازه می دهند که بر زندگی آنها تاثیر بگذارد. آن ها قبل از جهش فکر می کنند و سریع به نتیجه گیری نمی پردازند.
آلیس بویز (2014)، در یکی از مقالات خود در روانشناسی امروز، اشاره کرد که تفکر تاب آور یک جنبه ضروری از سلامت روان است که به موفقیت شخصی و حرفه ای هر انسانی کمک می کند.
این یک مهارت اجتماعی قدرتمند است که شامل خوش بینی، سازگاری، عقلانیت و تفکر مثبت است. فردی که این مهارت ها را از طریق آموزش یا تجربه داشته یا توسعه داده باشد، قطعا در زندگی از نظر عاطفی تاب آورتر و متعادل تر خواهد بود.
داشتن روابط شخصی خوب هم یک محصول جانبی و هم یک شرط لازم برای تاب آوری عاطفی است. اگر ما قدرت ایجاد پیوندهای بین فردی قوی در سطح حرفه ای یا شخصی را داشته باشیم، در حال حاضر یک گام به جلو برای یک زندگی تاب آور برداشته ایم.
جنی فیلیپس، Ph.D. در علوم اجتماعی و آموزش از دانشگاه انتاریو در یکی از وبلاگ های خود (2014) اشاره کرد که: ایجاد روابط بین فردی قوی، دید ما را گسترش می دهد - این روش نگاه ما به جهان و خود را تغییر می دهد.
ما موجوداتی اجتماعی هستیم و محاصره شدن توسط مردم به ما قدرت می دهد تا بر مشکلات غلبه کنیم، آنها را تحمل کنیم و از آنها تکامل پیدا کنیم. برای ایجاد تاب آوری عاطفی در یک زمینه بزرگتر، باید ظرفیت بهبود روابط بین فردی موجود خود را داشته باشیم و برای ایجاد روابط جدید آماده باشیم.
موسسه بهداشت روانی محل کار، یکی از مراکز پیشرو مربیگری زندگی در استرالیا، یک برنامه آموزشی برای تسهیل افراد دارای تاب آوری عاطفی در محل کار ایجاد کرد.
پزشکان ثبت شده بهداشت روان و توسعه دهندگان محتوای دوره، که چهره این برنامه هستند، معتقدند که کارگران تاب آور عاطفی، مکانیسم های مقابله ای بهتری دارند. آنها هوشیارتر هستند و هوش هیجانی بالاتری دارند.
- مبانی ذهن آگاهی و روانشناسی مثبت.
- پویایی و فعالیت های گروه برای بهبود عملکرد تیم.
- بر اعتماد به نفس و عزت نفس تمرکز کنید که یک جنبه ضروری برای خود تاب آوری بیشتر است.
- کارگاه ها و آموزش های عملی برای مقابله با شرایط سخت در محل کار (مصاحبه مواجهه، برخورد با مراجعین مشکل دار و ...).
- جنبه های عمیق تر عصب روان شناسی، مدیریت هیجانی، تاثیرات ژنتیکی، و تجربیات اولیه دوران کودکی - عواملی که مسئول تاب آور یا غیرتاب آور کردن فرد هستند.
- خود ارزیابی و تکالیف کیفی برای پیگیری پیشرفت خود و سنجش تاب آوری که در پایان برنامه به دست می آید.