بازسازی و استحکام بخشی بناهای تاریخی

مقدمه

شناسنامه هر کشوری آثار باستانی، تاریخی و میراث فرهنگی آن است. آثار باستانی است که قدمت، تاریخچه و تمدن هر سرزمینی را مشخص می کند؛ پس حفاظت و حراست از آنها امری ضروری است و نسلهای مختلف نیز چون پیشینیان باید از این میراث اجدادی پاسداری کنند. بنای تاریخی[1] یک مکان، سایت، محوطه یا میراث تاریخی و ساختمان قدیمی است که در آن پاره ویا پاره هایی از تاریخ سیاسی، نظامی، فرهنگی، و اجتماعی به دلیل ارزش میراث فرهنگی آن جا نگاهداری شده است. یک سایت تاریخی ممکن است ساختمان، چشم انداز، سایت یا یک ساختار باشد که از اهمیت محلی، منطقه ای، یا ملی برخوردار است.

حفاظت از بناهای تاریخی ما نیازمند مدیریت هوشمندانه منابع قضاوتی معقول و حسی روشن است و شاید بالاتر از هر چیز به اشتیاق و ایثاری نیاز دارد که ضامن نجات میراث فرهنگی ما باشد سیاست دراز مدت حفاظت ما باید بر پایه مبارزه علیه عوامل فرساینده متمرکز باشد. این بناها به ما می آموزند چگونه سیستم های فضایی محیطی عمل می کنند میراث جهانی یونسکو[2] به مجموعه مکان های فرهنگی یا طبیعی ثبت شده در سازمان جهانی یونسکو مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه یا شهر گفته می شود که به صورت فهرستی توسط کمیته میراث جهانی یونسکو همه ساله برگزیده شده اند.

سایت هایی که در این فهرست قرار می گیرند بر اساس کنوانسیون حفاظت از میراث جهانی فرهنگی و طبیعی متعلق به تمام انسان های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص، محسوب می شوند و دولت ها موظف به حفظ و نگهداری این آثار هستند.بر پایه این کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو، می توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود.

آثار و بناهای تاریخی مهم ترین نشانه های تمدن هر ملت به شمار می آیند، نشانه هایی که قدمت و صلابت آنان، نمادی از اصالت و استواری صاحبان اصلی آن هاست. چرا که نمادی از اندیشه ها، آداب ورسوم، روابط و تعاملات مردم در طول سالیان متمادی است.

بدون شک بهسازی و مرمت ساختمان های تاریخی یکی از وظایف اساسی هر دولت جهت حفظ و بقای هویت ملی و تاریخی شان هست. بناهای تاریخی کشورها نماد پیکره استوار و بر افراشته تاریخ پرافتخار زیستن نیاکان ما در برهه های مختلف زمان است. مرمت و بازسازی بناهای تاریخی از اهمیت خاصی برخوردار است. مرمت، شاخه ای از هنر معماری بوده که بر اساس شناخت کامل بناهای تاریخی شروع به احیای فضاهای تاریخی می نماید. بسیاری از ساختمان ها در برابر عوامل جوی، حمله شیمیایی، فلزات جاسازی شده، واکنش مواد قلیایی، آتش سوزی، اضافه بار، نیروهای لرزه ای و غیره خسارت دیده و بعد از سالیان سال تخریب می شوند. بناهای قدیمی شامل معابد باستانی، بناهای تاریخی، بناهای میراثی و برخی از بناهای مسکونی هستند که در آن ها گنجانده شده اند، به تعمیرات احتیاج دارند. به همین دلیل استحکام، دوام و پایداری آن ساختمان ها باید دوباره به دست آید. ازاین رو نیاز به مقاوم سازی ساختمان ها ضروری است.

باتوجه به اینکه رشته های جدید میان رشته ای همچون بازسازی بناهای تاریخی و مرمت و ... ایجاد شده است کمبود منابع جامع و معتبر به زبان فارسی پیش از پیش احساس می شود. تدریس دروس مختلف مرمت و مقاوم سازی توسط مولفان در دانشگاه و تجربه 14 سال کار تخصصی برای بازسازی ده ها پروژه تاریخی در ایران و خارج از کشور و همکاری با نهادهای بین المللی همچون یونسکو و ایکوموس و دانشگاه آخن ما را بر آن داشت که در این زمینه کتابی جامع تالیف نماییم. دراین کتاب به بررسی اثار و بناهای تاریخی در منطقه خراسان قدیم از بین النهرین تا ایران کنونی و افغانستان و تاجیکستان و بخش هایی از پاکستان و هند پرداختیم . کتاب در 7 فصل به شرح زیر تهیه و تنظیم شده است که عبارت اند از:

فصلهای اول کتاب با عنوان آشنایی با ساختمان­های تاریخی و مبانی نظری مرمت است. در این فصل به بررسی اجمالی معماری جهان خصوصا آسیا و کشورهای فارسی زبان حوزه تمدنی زبان فارسی می پردازیم و بناهای شاخص و قدیمی آن مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

فصل دوم کتاب درباره شناخت، حفاظت و مرمت مواد و مصالح است. در این بخش درباره مواد و مصالح مرمت و همچنین عناصر و جزئیات کارهای استحکام بخشی توضیحاتی داده خواهد شد.

فصل سوم این کتاب که به شناخت، تحلیل و آسیب شناسی سازه­های تاریخی پرداخته است. در این فصل ابتدا نحوه شناخت بناهای تاریخی و سپس آسیب شناسی و روش ها آن و سپس تحلیل این آسیب ها گفته خواهد شد و در نهایت درباره آنالیز و مدل سازی سازه های تاریخی و کاربرد مکانیک و مفاهیم غیرخطی هندسی بحث خواهد شد.

فصل چهارم کتاب به موضوع انرژی در بناهای تاریخی پرداخته است. دراین فصل درباره راهکارهای بهینه سازی مصرف انرژی در بناهای تاریخی و تحلیل وبررسی مصالح مورد استفاده و اصلاحات ان مورد بحث قرار خواهد گرفت.

فصل پنجم به اصول و مبانی زلزله در ساختمان های تاریخی پرداخته است. در این فصل ابتدا مفاهیم و اصول اولیه زلزله و راه کارهای مقابله با آن و سپس بررسی اثیر زلزله در بناهای تاریخی و روش های کاهش اثرات آن بررسی خواهد شد.

فصل ششم با عنوان انواع فنون و روش های مقاوم سازی است که انواع روش های مرمتی و حفاظتی از جمله روش های FRP ، روش و دیگر روش های مدرن جهانی باتوجه به استانداردهای سال 2022 بررسی خواهد شد.

فصل هفتم کتاب اختصاص دارد به تجدید حیات بناهای تاریخی و مباحث نظری این حوزه و در انتهای کتاب و پیوست تعدادی از پروژه های بزرگ داخلی و خارجی را بررسی می کند که توسط مولفان طراحی یا مدیریت و یا بازسازی شده است. همچنین نمونه قراردادهای بازسازی بر اساس استانداردهای یونسکو و ایکوموس و سازمان های بین المللی که در امر بازسازی یا بهسازی دخیل هستند را به عنوان نمونه آمده است.

باتوجه به اینکه هم اکنون کتابی جامع در این موضوع در کشور وجود ندارد مباحث گسترده این کتاب می تواند به عنوان مرجعی در مباحث و فعالیتهای پژوهشی و اجرایی در بازسازی و بهسازی ساختمان ها و بناهای تاریخی مورداستفاده قرار گیرد و به عنوان کتاب درسی در رشتههای تحصیلات تکمیلی رشته های مرمت ابنیه تاریخی و دیگر رشته های مرتبط تدریس شود. در ضمن از همکاری بی دریغ مسئولان و کارکنان موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه پارس که امکان انتشار چاپ این کتاب را فراهم کردند، تشکر و قدردانی مینماید.

پرفسور محمود گلابچی دکتر سید ضیاء حسینی

استاد دانشگاه تهران و رئیس دانشگاه پارس مدیرعامل شرکت سرمایه گذاری خارجی آریانا هیرمند پارس

مدیرپروژه بازسازی 25 پروژه تاریخی و همکاری 12 ساله با یونسکو

1403

[1] Historic site

[2]World Heritage Sites