کتاب شناسی طب در بوشهر تقدیم به روح بلند دکتر سید علی طبیب

منابع کتاب شناسی طب در بوشهر را می بایست به چند بخش جداگانه تقسیم کنیم: 1- آثار نویسندگان معاصر بوشهر درباره طب و طبابت 2- سفرنامه ها، گزارش ها و اسناد نمایندگان خارجی مقیم در بوشهر 3- اخبار مطبوعات درباره سلامت و بهداشت عمومی 4- پژوهش های مردم شناسی و تاریخی 5- گیاهان دارویی استان 6- خلیج فارس و پزشکی.

آثار نویسندگان معاصر بوشهر درباره طب و طبابت

سدیدالسلطنه کبابی بیش از صد سال پیش درباره ترتیب مواقع خوراکی مردم بندر بوشهر می نویسد: «بامداد:کماچ و چاهی. ناهار: نان و آبگوشت و خرما با نان و پنیر و سبزی آلات با ماهی شور و خرما و ارده، در عصر چاهی. شام: نان و خرما با ماهی و خرما یا نان و آبگوشت و در شب جمعه: برنج و در موقع هندوانه، قبل از ناهار هندوانه صرف کنند. لیکن متمولین هر شب برنج و خورش متنوعه و ایام اعیاد رشته و مرغ و شکر پلو مصرف نمایند». این مطلب بر گرفته از کتاب« مغاص اللئالی و منار اللیالی» تالیف محمد علی خان سدید السلطنه بندرعباسی است که در سالهای 1332-1324ه.ق نوشته شده و در سال 1371 خورشیدی توسط احمد اقتداری با نام «سرزمینهای شمالی پیرامون خلیج فارس و دریای عمان در صد سال پیش» منتشر شده و از معتبرترین کتاب هایی است که درباره اوضاع و احوال سلامت و بهداشت عمومی در بندر بوشهر گزارش های بسیار مفیدی برای ما ارائه می نماید.

آنجا که از «مریض خانه بوشهر» سخن به میان می آورد: « هنوز وجود ندارد ولیکن از هیجدهم جوزا قرار داده اند که از مال التجاره وارده متعلق به تجار داخله جمع اعانه شود. از نقله یک شاهی و دو شاهی و یک قران به تفاوت سبک و سنگینی که دریافت می نمایند الی آخر. برج میزان تقریبا هزار تومان شود». در بخش دیگری از کتاب« درباره متوفیات طاعون در بوشهر از هیجدهم محرم تا رجب سال 1329» می نویسد: در محلات ریشهر، امامزاده، سنگی، رونی، ظلم آباد، جبری و... تعداد534 نفر مرد، 556 زن، 127 کودک فوت کردند». همچنین وی از ورود مرض رشته( پیوک) در سال 1272ه.ق که مصادف با هجوم انگلیس و ورود قشون هند به بوشهر است، خبر می دهد. سدید السلطنه معتقد است شاید شیوع بیماری رشته در بوشهر بی تاثیر از ورود هندی ها نباشد و همینطور احداث آب انباری که میرزا علی اکبرخان قوام الملک در بوشهر(سال 1272ه.ق) بنا کرده است.

مسئله تامین آب شرب اهالی بوشهر از دیرباز یکی از عمده مشکلات این شهر بندری بوده که کماکان هم به قوت خود باقی است. جالب آنکه به نوشته دکتر عبدالکریم مشایخی در کتابی که اخیرا به نام« حاج سید محمدرضا کازرونی؛ فخرالتجار بوشهر در دوره قاجار» منتشر کرده، درباره شرح خدمات عام المنفعه سید کازرونی آمده:« علاوه بر ایجاد آب انبارهای متعدد، کازرونی از نخستین افرادی بود که در سال 1329 قمری به اتفاق چند تن از تجار و بازرگانان بوشهری برای رفع معضل کم آبی پیشنهاد تاسیس شرکتی جهت نصب کارخانه آب شیرین کنی از آب دریا با سرمایه هیات موسس نمود که به گزارش روزنامه یادگار جنوب در موقع ضرورت می توانست گندم هم آرد نماید. بنابراین آنگونه که در گزارش روزنامه یادگار جنوب آمده، حاج سید محمدرضاکازرونی از پیشگامان اندیشه شیرین کردن آب دریا برای تامین آب شرب مردم بوشهر بوده و در این راستا هم مانند بسیاری از امور عام المنفعه از دیگر تجار زمان خود بیشترین سهم را داشته است».

سدیدالسلطنه همچنین درباره وضعیت عمومی بهداشت و سلامت مردم بوشهر به مواردی همچون: ترتیب و موقع غذا، زایمان و تولد، معالجه اطفال، معالجه حیوان، عایدات لبنیه، شربت آلات بوشهر، طبخ خصوصی در بوشهر، خوراک عمومی در بوشهر و... اشاره می کند. کتاب دیگر سدید السلطنه با نام« التدقیق فی سیرالطریق»به تصحیح و تحشیه احمد اقتداری که در سال 1362 خورشیدی منتشر شد، در واقع «سفرنامه سدید السلطنه» است که دیده و شنیده هایش از سال 1314 تا 1316 ه.ق را در بر می گیرد، در بخش «در احوال و اعیان رجال و معاریف بوشهر و دوستان» در روز جمعه یازدهم ربیع الاول با سید عبدالرضا حافظ الصحه دیدار کرده و شرح آن ملاقات و ذکر خیری از سید عبدالرضا و خاندان او به ویژه جد وی سید صالح، فرزندان، تحصیلات و... سخن به میان آورده است. سدید السلطنه می نویسد: «سید عبدالرضا طبیب حاذق و تدریس طبابت نزد میر سید علی کرده و پس از وفات استاد خود حافظ الصحه بوشهر شده، در علوم ادیبه ماهر و به زبان انگلیسی آشنا و تقریبا پنجاه سال از روزگارشان گذشته، حقوق بسیار بر مردم بوشهر دارد و بیشتر مرضی را مجانا معالجه می کند. امید است خدماتشان نزد اولیای دولت به هدر نرود». کتاب های سدید السلطنه، مهمترین مرجع برای پژوهشگران در عرصه تاریخ و فرهنگ عامه نیز به شمار می آید.

آیت الله سید عبدالله بلادی دو رساله با نام های: «فوائد الموائد» (در آداب اکل و شرب؛ درباره خواص خوراکی ها) و رساله دیگر که با نام «تذکره اللبیب فی ملاحظات الطبیب» (درباره مسائل بهداشتی و پزشکی) به رشته تحریر در آورده که به صورت نسخه خطی باقی مانده است. این رساله ها به نوشته سید قاسم یاحسینی در زمان رضاشاه حتی مجوز انتشار از سازمان بهداری و بهداشت وقت را نیز دریافت کرده بود. شایان ذکر است دکتر ایرج نبی پور کتابی به نام « اندیشه های پزشکی آیت الله سید عبدالله بلادی» درباره دیدگاه های پزشکی ایشان به رشته تحریر درآورده است.

آیت الله بلادی همچنین در کتاب« الابرار» که زندگینامه خود نوشت ایشان است درباره بسیاری از خوردنی ها و آشامیدنی ها اظهار نظر کرده و دانستنی های بسیار ارزشمندی را که بر اثر مطالعه، تحقیق و تجربه بدست آورده است، در اختیار خواننده می گذارد. این کتاب توسط بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر منتشر شده و نیز برای دومین بار در سال 1390خورشیدی در شمار کتاب های دانشنامه استان بوشهر به کوشش دکتر عبدالکریم مشایخی منتشر شده است.

کتاب «تاریخ بوشهر» نوشته شیخ محمد حسین سعادت (سال های 1282 – 1354 ه.ق) از دیگر منابع ارزشمند تاریخ و فرهنگ بوشهر به شمار می آید. این کتاب که به صورت نسخه خطی در کتابخانه دانشگاه تهران باقی مانده بود در سال 1390 خورشیدی با تصحیح و تحقیق عبدالرسول خیراندیش و عماد الدین شیخ الحکمایی به چاپ رسید. در این کتاب علاوه بر گفتارهایی درباره قبرستان و دفن مردگان، ضرورت احداث غسالخانه، بروز مرض طاعون و سبب آن و...، در بخشی به نام «وسایل حفظ الصحه» درباره وضعیت عمومی بهداشت و سلامت مردم بوشهر مطالب قابل تاملی آمده است.

سفرنامه ها، گزارش ها و اسناد نمایندگان خارجی مقیم در بوشهر

از دیگر منابعی که باید در کتاب شناسی طب به آن نگاه ویژه داشت؛ اسناد، گزارش ها و یادداشت های نمایندگان کشورهای خارجی در بندر بوشهر است. از جمله نایب کنسول فرانسه در بوشهر به نام وادلا که کتابی با عنوان «خلیج فارس در عصر استعمار» با ترجمه پروفسور شفیع جوادی به گزارش ها و یادداشت های وی اشاره دارد. وادلا در زمان جنگ جهانی اول در بوشهر خدمت می کرد. این کتاب را وادلا به همسرش کریستین وادلا که در بوشهر درگذشته بود، اهدا کرد. او نام برخی از پزشکان خارجی مقیم بوشهر را در کتاب خود آورده است.

لوریمر سرکنسول انگلیس در بوشهر در کتاب« گازیته» که بعدها توسط شادروان سید محمد حسن نبوی – رییس فقید بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر- از عربی به فارسی ترجمه و باعنوان « راهنمای خلیج فارس» منتشر شد، گزارش هایی درباره شیوع بیماری وبا، طاعون و گزارش مرگ و میرهای حاصل از آن آورده است. ضمن اینکه این کتاب بار دیگر از انگلیسی به فارسی با عنوان« سواحل خلیج فارس » توسط عبدالرسول خیراندیش ترجمه و منتشر شده است.

بر پایه همین گزارش ها و اسناد بایستی به کتاب های« سلامت مردم در ایران قاجار» اثر ویلم فلور با ترجمه دکتر ایرج نبی پور، «نقش وقف در توسعه نهادهای بیمارستانی و آموزش پزشکی» با ترجمه دکتر ایرج نبی پور و اسماعیل نبی پور اشاره کرد که بخش هایی از کتاب درباره بوشهر، سلامت و بهداشت عمومی مردم سخن به میان آمده است.

کتاب «سرکنسولگری بریتانیا در بوشهر» به کوشش صفورا برومند نیز که در بردارنده گزارش ها و فعالیت های نمایندگان انگلستان از سال 1763-1914 میلادی می باشد، در فصل پنجم کتاب، با عنوان« فعالیت های پزشکی و نظارت بر قرنطینه های بنادر» درباره اوضاع و احوال سلامت و بهداشت بوشهر و خلیج فارس، شیوع بیماریها مثل وبا و طاعون و پزشکان حاضر در بوشهر و... مطالب ارزشمندی آمده است.

از مجموعه اسناد برجای مانده از نمایندگی های خارجی مقیم بوشهر که توسط حوزه هنری بوشهر و در شمار کتاب های دانشنامه استان بوشهر منتشر و بصورت کاملا علمی به آن پرداخته شده، کتابی است با عنوان«اسناد شهبندری عثمانی در بندر بوشهر» از دکتر عباس عاشوری نژاد که در آن درباره رسیدگی شهبندری عثمانی به مسائل مربوط به حمل و نقل جنازه اموات از طریق ایران( بوشهر) به بصره و از بصره به عتبات عالیات و همچنین اوضاع نابسامان بهداشت در بندر بوشهر و به نحوه امانت سپردن و دفن اموات تا زمان حمل آنها به عتبات و انتقاد شهبندری عثمانی به حکومت وقت بوشهر در میان اسناد قابل توجه است.

از دیگر گزارش های نمایندگان خارجی مقیم بوشهر و مرتبط با طب و پزشکی کتاب »گزارشهای سالانه سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر در سالهای 1911 تا 1905 میلادی» است، که دارای اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره ساختمان قرنطینه، پزشکان و اوضاع بهداشت و سلامت عمومی در بندر بوشهر می باشد. این کتاب توسط شادروان حسن زنگنه ترجمه و توسط بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر در سال 1377 منتشر شده است.

اخبار مطبوعات درباره سلامت و بهداشت عمومی

کتاب« اخبار بوشهر در نشریات دوران قاجار» به کوشش شادروان دکتر جمشید صداقت کیش که در سال 1395 در شمار کتاب های دانشنامه استان بوشهر به چاپ رسید؛ از دیگر کتاب هایی است که درباره: اداره قرنطینه، بروز بیماری های وبا، طاعون، زکام، ورود پزشکان و گزارش هایی درباره مرگ و میرها در بوشهر و بنادر خلیج فارس مطالبی را که در روزنامه های وقایع التفاقیه، دولت علیه ایران و ایران آورده شده، گردآوری نموده است. همچنین کتاب «گزیده مقالات و اخبار روزنامه های مهم درباره خلیج فارس (1320 –1253 ه.ش)» که توسط بنیاد ایران شناسی کشور زیر نظر شادروان دکتر حسن حبیبی منتشر شده است از دیگر منابعی است که بصورت ویژه به ذکر رویددادهای تاریخی و فرهنگی بوشهر و خلیج فارس می پردازد.

پژوهش های مردم شناسی و تاریخی

از منابع بسیار ارزشمند مردم شناسی که درباره باورهای عامیانه و شیوه های درمان در طب سنتی منتشر شده کتاب مستطاب «سنگستان» تالیف عبدالحسین احمدی ریشهری است که به آداب و رسوم مردم بوشهر قدیم پرداخته شده و در جلدهای اول و دوم به ترتیب فصولی از کتاب با عنوان : «معالجه بیماران در طب سنتی» و «ناخوشی ها» اختصاص داده شده است. همچنین تاریخچه ورود بیماری ها در بندر بوشهر و شیوع آن برگرفته از منابع تاریخی و بازتاب آن در مطبوعات و نیز درباره شیوه درمان برخی بیماریها اظهار نظر گردیده است.

لازم به یادآوری است بیماری آنفلوآنزا که در خلال جنگ جهانی اول در استان بوشهر فراگیر شد، به نام سال آزاری شناخته شده و این در حالی بود که بسیاری از مردم بر اثر این بیماری جان خود را از دست دادند. برای مثال به نوشته دکتر حبیب الله سعیدی نیا در کتاب «تاریخ سیاسی - اجتماعی دشتی در دوره قاجار و پهلوی» « در منطقه دشتی در استان بوشهر این سال به یک مبدا تاریخی تبدیل و به سال آزاری معروف گردیده بود و این در حالی بود که در خورموج نصف و بلکه دو سوم مردم از بین رفتند». همچنین در تک نگاری های مردم شناسی انجام شده در استان بوشهر می توان به پژوهش هایی اشاره کرده که در این آثار بخش هایی درباره گیاهان دارویی و خواص آنها هر چند مختصر آورده شده است. از جمله این آثار می توان : «دیر؛ بندر ناشناخته خلیج فارس» از عبدالحسین بحرینی نژاد( درباره درمان برخی بیماری ها) و « نگاهی به بوشهر» ایرج افشار سیستانی(درباره طب سنتی)، «فرهنگ، ادب و گویش تنگسیری» از حسین زنده بودی( درباره گیاهان دارویی و خواص آنها) و « بر فراز درگاه؛ نگاهی به درودگاه» از نگارنده، (درباره گیاهان محلی و دارویی و کاربردآنها) را نام برد.

کتاب « مکتب پزشکی بندر سیراف» دکتر ایرج نبی پور که درباره پیشینه درخشان پزشکی در خلیج فارس و بندر باستانی سیراف می باشد و همچنین کتاب «پیش درآمدی بر تاریخ پزشکی خلیج فارس» اثر دیگر دکتر ایرج نبی پور که پیشینه پزشکی در استان را از دیرباز تا دوران معاصر مورد پژوهش و بررسی قرار داده است، از منابع بسیار ارزشمند و قابل تامل به شمار می آید.

اما کتابی که اخیرا بصورت مستقل به پژوهش درباره طب و طبابت در بوشهر پرداخته، کتابی با عنوان« تاریخ طب و طبابت در بوشهر» است، که سحر فریدونی، زینب اسماعیلی و عابد اکبری به گردآوری و تالیف آن اقدام کرده اند. در این کتاب درباره: پزشکی بوشهر در دوران باستان، فعالیت های پزشکی نماینده بریتانیا در بوشهر، وضعیت بهداشتی بوشهر در مطبوعات عصر قاجار، بیماری های گزارش شده در بوشهر، طب سنتی و گیاهان دارویی بوشهر سخن به میان آمده است.

گیاهان دارویی استان

تنوع پوشش گیاهی در استان بوشهر سبب شده تا گیاهان دارویی فراوانی در کرانه ها و پسکرانه های آن رشد یابد. که این تنوع گیاهی خوشبختانه مورد بررسی و پژوهش هم قرار گرفته است. جلال آل احمد که در سال 1337 خورشیدی پای در جزیره خارگ نهاد و بعدها کتاب« جزیره خارگ در یتیم خلیج فارس» را نوشت در بخشی از کتاب به معرفی گیاهان عطاری و خودرو در جزیره پرداخته است. عبدالله امانی نیز در کتاب« از آراکیا تا خارگ» فصلی را به بیماریها و شیوه های درمانی آن در جزیره خارگ اختصاص داده است. دکتر سعید محمدی نیز در کتاب «گ‍ی‍اه‍ان داروی‍ی رودخ‍ان‍ه من‍د» حدود 50 گیاه دارویی این رودخانه را مورد پژوهش قرار داده است. همچنین ابراهیم نادری مدرس وقت مرکز تربیت معلم بوشهر در «فصلنامه علمی آموزشی سیراف» و در شماره دی ماه 1372 با نوشتن مقاله ای تحت عنوان «گیاهان دارویی استان بوشهر» به معرفی انواع گیاهان دارویی پرداخت که در شماره بعدی هم ادامه یافت. اما جامع ترین منبع درباره گیاهان دارویی استان بوشهر کتاب «مهمترین گیاهان دارویی استان بوشهر» اثر دکتر داوود دوانی است که به معرفی بیش از 70 گیاه دارویی در استان بوشهر پرداخته است.

خلیج فارس و پزشکی

کتاب هایی با عنوان «جلبک های دریایی، نرمتنان دارویی و پزشکی دریایی» در حوزه خلیج فارس از دکتر ایرج نبی پور منتشر شده است و همچنین کتاب دیگری با عنوان« اسفنج های دارویی خلیج فارس» از دکتر آرزو نجفی که در این کتاب کاربرد دارویی بیش از 80 نوع از اسفنج های خلیج فارس مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است. این مجموعه های پژوهشی از منابع ارزشمند در حوزه پژوهشهایی دریایی به ویژه خلیج فارس به شمار می روند.

در پایان شایسته یادآوری است دو ماهنامه علمی- پژوهشی «طب جنوب» با نام اختصاری(Iran South Medj) که اولین شماره آن در سال 1376 انتشار یافته، تاکنون نیز همراه با آخرین مقالات و پژوهش های حوزه پزشکی توسط دانشگاه علوم پزشکی بوشهر منتشر می شود.

کتاب ها و منابع طب در بوشهر:

بلادی، سید عبدالله، فوائد الموائد( در آداب اکل و شرب؛ درباره خواص خوراکی ها)، نسخه خطی

بلادی، سید عبدالله، تذکره اللبیب فی ملاحظات الطبیب( درباره مسائل بهداشتی و پزشکی)، نسخه خطی

دوانی، داوود، مهمترین گیاهان دارویی، دانشنامه استان بوشهر، حوزه هنری، بوشهر 1394

فلور، ویلم، سلامت مردم در ایران قاجار، ترجمه ایرج نبی پور، دانشگاه علوم پزشکی بوشهر،1386

فریدونی، سحر و...، تاریخ طب و طبابت در بوشهر، انتشارات تنزیل، تهران 1394

گونرگون، فضه و...، نقش وقف در توسعه نهادهای بیمارستانی و آموزش پزشکی، مترجمان: ایرج نبی پور و اسماعیل نبی پور، بوشهر 1394

لیراوی، الله کرم، گیاهان دارویی و خوراکی در فرهنگ بومی و سنتی، بوشهر بوشهر، ستاره جنوب، 1385

محمدی، سعید، گ‍ی‍اه‍ان داروی‍ی رودخ‍ان‍ه م‍ن‍د، دان‍ش‍گ‍اه ع‍ل‍وم پ‍زش‍ک‍ی و خ‍دم‍ات ب‍ه‍داش‍ت‍ی درم‍ان‍ی ب‍وش‍ه‍ر‫، ۱۳۸۵

نبی پور، ایرج، اندیشه های پزشکی آیت الله سید عبدالله بلادی، انتشارات شروع، بوشهر 1383

نبی پور، ایرج، پیش درآمدی بر تاریخ پزشکی خلیج فارس، بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر - دانشگاه علوم پزشکی بوشهر،1386

نبی پور، ایرج، مکتب پزشکی سیراف، کنگره بین المللی سیراف، بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر، بوشهر 1384

نبی پور، ایرج، نرمتنان دارویی خلیج فارس، دانشگاه علوم پزشکی بوشهر، 1389

نبی پور، ایرج، جلبک های دریایی خلیج فارس، دانشگاه علوم پزشکی بوشهر، 1381

نبی پور، ایرج، پزشکی دریایی، پژوهشکده سلامت خلیج فارس زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی بوشهر، 1387

نجفی، آرزو، اسفنج های دارویی خلیج فارس، دانشگاه علوم پزشکی بوشهر، 1385