الماس تحقیق: چارچوب تبیین روش شناسی تحقیقات علمی در حوزه علوم اجتماعی

مدل الماس تحقیق:

حوزه روش و روش شناسی تحقیق همواره از دغدغه جامعه علمی اعم از اساتید، محققین و دانشجویان و حتی سیاستگذاران علمی کشور می باشد. در برخی از مواقع نیز شاهد یک نزاع و جدل غیرقابل باور بین اساتید در دوگانه علم و روش می باشیم. شوربختانه برخی تصور می کنند که روش شناسی تحقیق، شکل و ظاهر یک کار علمی است و آنچه اهمیت دارد، محتوای علمی است و به شدت روش ستیز می باشند. در مقابل نیز اندیشمندانی هستند که همه چیز یک کار علمی را در روش و روش شناسی می بینند و بدون توجه به محتوا و نتایج بدست آمده و میزان واقعی بودن آنها، از فرایند، تکنیکها و روشهای مورد استفاده محقق دفاع می کنند و به تعبیری روش زده (روش گرا) می باشند. در پاسخ باید گفت که علم و روش دو روی یک سکه می باشند، به طوری که بدون شناخت و اشراف به روش شناسی تحقیق و انجام یک کار پژوهشی اصیل و روشمند، امکان توسعه علمی و نظریه پردازی میسر نیست؛ و البته بدون شناخت و اشراف به نظریه های علمی و مرزهای دانش هر حوزه تخصصی نیز تکیه صرف به روش و روشناسی نیز، طبل توخالی است. به زعم مولف، با توجه تنوع و کثرت روشهای تحقیق و مبانی آنها، واحدهای درسی دانشگاهی دوره تحصیلات تکمیلی کفایت لازم در آشناسازی دانشجویان و محققین با مباحث روش تحقیق را نداشته و لذا یکی از حوزه های مورد غفلت سیاستگذاری آموزشی و پژوهشی کشور، عدم برنامه ریزی کافی جهت تقویت روش شناسی تحقیق می باشد.

بنابراین آنچه پژوهش علمی را متمایز می کند، روش شناسی آن است؛ زیرا روش شناسی پژوهش، چگونگی انجام آن پژوهش را آشکار می کند و چگونگی انجام پژوهش همان منطق یا پارادایم مسلط بر پژوهش و چارچوب نظری مبتنی بر آن پارادایم است؛ همچنین روش ها و تکنیک هایی است که پژوهشگر از طریق آنها واقعیت را مطالعه می کند. از طرفی، با توجه به افزایش و تنوع دانش­ها و شاخه­شاخه شدن علوم، در طی اعصار و قرون، روش­های تحقیق نیز تغییر و تحول بسیاری داشته، به طوری که دهها روش تحقیق با کاربردهای متفاوت وارد عرصه علم گردیده است. این تنوع روشها به جایی رسیده که پژوهشگران در انتخاب روش یا روشهای تحقیق مناسب در مطالعات خود دچار ابهام گردیده و شاهد استفاده نامناسب و نابه جا روشها و ابزارهای تحقیق در پژوهشهای مختلف می باشیم. شهید مطهری در این باره می فرمایند « در عصر اخیر، از کارهای بسیار خوبی که شد این بود که علمی به نام «متدولوژی» یعنی علم متدشناسی به وجود آمد. این علم می گوید: آنها هم که می گویند متد تجربی و متد قیاسی را نفی می کنند اشتباه می کنند، آن هم که مثلا می گوید متد دیالکتیکی و نه استاتیکی اشتباه می کند. عمده این است که انسان جایش را بشناسد: کجا جای اسلوب قیاسی است، کجا جای اسلوب تجربی، و کجا جای آن دیگری». بنابراین، محقق با درک تنوع و کثرت روشهای تحقیق با در نظر گرفتن مبانی و فرایندهای تحقیق، سعی نموده با ارائه مدلی جامع به تحلیل سطوح و لایه های مختلف تحقیق (شامل فلسفه و مبانی پارادایمی، طراحی تحقیق، عملیات تحقیق و ممیزی تحقیق) پرداخته و این مدل را الماس تحقیق نام گذاری نماید. ادعای محوری محقق این است که این مدل جامع ترین مدلی است که تاکنون برای تبیین روش شناسی تحقیقات علوم انسانی و اجتماعی ارائه گردیده است. کارکرد اصلی این مدل نه تنها کمک به تدوین و تبیین فصل سوم پایان نامه و رساله های دکتری (بخش روش شناسی تحقیق) می باشد، بلکه نقش موثری در تبیین روش شناسی پروژه های تحقیقاتی بالاخص تحقیقات علوم انسانی و اجتماعی داشته و مبنای خوبی برای ارزیابی روش شناسی تحقیقات علوم انسانی و اجتماعی می باشد. لذا می تواند به عنوان یک راهنمای عمل چگونگی تدوین و تبیین روش شناسی تحقیق، برای اساتید، محققین و دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی مورد استفاده قرار گیرد.

توضیحات تکمیلی و چگونه استفاده از آن در کتاب الماس تحقیق تالیف اینجانب (دکتر نبی اله دهقان) آمده است.