رجوع از هبه چیست؟
رجوع از هبه عبارتی حقوقی است که شاید برای افراد عادی کمی نا آشنا باشد. بنابراین بهتر است این اصطلاح را کمی توضیح دهیم. قانون عقود مختلفی را در خود بیان کرده است که یکی از آنها عقد هبه است. با مراجعه به ماده ۷۹۵ قانون مدنی، در تعریف و بیان عقد هبه چنین می خوانیم :
«هبه، عقدی است که به موجب آن، یک نفر، مالی را مجانا به کس دیگری، تملیک می کند. شخصی که هدیه می دهد را واهب و طرف دیگر را متهب و مالی را که مورد هبه است، عین موهوبه می گویند.» به عبارت دیگر هبه همان هدیه دادن در عرف است. اما قطعا عقد هبه با هدیه عرفی تفاوت هایی هم دارد.
مهمترین تفاوتی که می توان بیان کرد این است که در عرف بازگرداندن هدیه چندان مرسوم نیست. اما بر اساس قانون و با توجه به این که هبه عقدی جایز است، امکان برهم زدن آن وجود دارد. بنابراین با برهم زدن عقد هبه، طبیعی است که عین موهوبه به مالک اولیه یعنی هدیه دهنده برگردد. به این امر، یعنی برهم زدن عقد هبه و برگرداندن عین موهوبه، در اصطلاح رجوع از هبه گفته می شود.
پس در پاسخ به این سوال که آیا رجوع از هبه ممکن است یا خیر، باید گفت که علی الاصول چنین امکانی وجود دارد و هدیه دهنده می تواند اقدام به برهم زدن عقد کرده و عین موهوبه را به خود برگرداند.
موارد رجوع از هبه
گفتیم که رجوع از هبه به معنی برهم زدن عقد هبه است و طبق قانون امکان چنین کاری وجود دارد. در این مورد البته باید به چند نکته توجه داشت:
عقد هبه، عقدی عینی است. یعنی قبض، شرط صحت آن خواهد بود. معنی این حرف این است که اگر فردی نیت کند مالی را به دیگری هدیه دهد، تا زمانی که آن مال را در اختیار هدیه گیرنده قرار نداده است، عملا عقد هبه رخ نداده است. پس اگر فردی حتی به دیگری نیت خود را برای هدیه دادن اعلام کند ولی مال را در اختیار او قرار ندهد، نمی توان او را به چنین کاری مجبور کرد. یعنی اگر هدیه دهنده از نیت خود منصرف شود، دیگر عقد هبه وجود نخواهد داشت. بنابراین رجوع از هبه نیز بی معنی خواهد بود.
نکته دیگر این است که بر اساس قانون، تنها زمانی می توان اقدام به استرداد عین موهوبه کرد که عین موهوبه باقی باشد. یعنی اگر مال هدیه داده شده از بین برود، دیگر فرد هدیه دهنده نمی تواند آن را پس بگیرد. در جایی که عین موهوبه به نوعی تغییر داده شود که تغییر ماهیت داده باشد، باز هم امکان پس گرفتن آن وجود نخواهد داشت. برای مثال فرد چوبی را به دیگری هدیه دهد و هدیه گیرنده آن چوب را به مجسمه ای تبدیل کند.
همچنین اگر عین موهوبه فروخته شود نیز امکان برگرداندن آن نخواهد بود. پس به طور کلی تنها در جایی که عین موهوبه به همان شکل در دست هبه گیرنده باقی است می توان آن را برگرداند.
ممنوع بودن رجوع از هبه
قانون به طور کلی بیان کرده که در صورت بقای عین موهوبه می توان به آن رجوع کرد. سپس مواردی که امکان چنین کاری وجود ندارد را بیان کرده است. یعنی ممکن است حتی با وجود عین موهوبه، امکان رجوع وجود نداشته باشد. اما در چه مواردی رجوع از هبه ممنوع است؟
بر اساس ماده ۸۰۳ قانون مدنی، بعد از قبض نیز واهب می تواند با بقاء عین موهوبه از هبه رجوع کند، مگر در موارد ذیل:
- درصورتی که متهب (گیرنده هدیه) پدر یا مادر و یا اولاد واهب باشد؛
- درصورتی که هبه معوض بوده و عوض هم داده شده باشد. درست است که عقد هبه اصولا عقدی غیرمعوض است اما ممکن است آن را معوض کرد. به این شکل که هدیه دهنده شرط کند که هدیه گیرنده در ازای هدیه، مالی را به او بدهد یا کاری مشروع را برای او انجام دهد؛
- درصورتی که عین موهوبه از ملکیت متهب خارج شده یا متعلق حق غیر واقع شود، خواه بدون اراده هدیه گیرنده باشد مثل این که متهب به واسطه مفلس شدن، محجور شود. یعنی اختیار اموالش از اختیارش خارج گردد و خواه هدیه گیرنده به اراده خود آن مال را از مالکیت خود خارج کند، مثل این که عین موهوبه به رهن داده شود و یا آن را بفروشد؛
- درصورتی که در عین موهوبه تغییری حاصل شود. مانند همان مثالی که فرد چوب را به مجسمه تبدیل کرده است و یا پارچه را دوخته و از آن لباس تهیه کرده است؛
- درصورتی که به هر دلیلی عین موهوبه از بین رفته باشد.
پس دانستیم که به طور کلی با بقای عین موهوبه امکان رجوع وجود دارد، مگر این که یکی از موارد فوق برای آن صدق کند.
دعوا و دادخواست رجوع از هبه
گفته شد که در برخی موارد امکان رجوع از هبه وجود ندارد. اما در مواردی که چنین امکانی وجود دارد، باید برای رجوع از هبه اقدام به ثبت دادخواست رجوع هبه کرد. برای این کار باید به دفاتر الکترونیک خدمات قضایی مراجعه کرده و دادخواست خود را ثبت کنید. البته قبل از ثبت دادخواست باید اراده خود را به شکل رسمی به هدیه گیرنده اعلام کنیم. این امر با ارسال اظهارنامه رسمی صورت خواهد گرفت. دادگاه با بررسی مستندات پرونده و در صورت وجود شرایط، رجوع از هبه را تایید خواهد کرد.