از تاریخ ساخت بازار قیصریه لار ، از جمله قدیمیترین بازار سرپوشیده ایران

از تاریخ و نحوه ساخت بازار قیصریه لار چه می دانیم؟

به بهانه پیگیری مقدماتی ثبت جهانی این سازه فاخر توسط وزارت میراث فرهنگی و گردشگری

بخش اول :

منوچهر عابدی راد:

 *برای بسیاری از مردمان ساکن در کهن بوم لارستان، آشنایی تاریخی با این ساختمان فاخر و ارزنده باستانی لارستان و آگاهی از قدمت و تاریخ بنای آن بسیار ضروری می نماید، خاصه اینکه موجب تعجب است که چگونه یک بنای عظیم و یک سازه بسیار پیچیده به لحاظ معماری در تحولات اقلیمی و مخاطرات ناشی از حوادث از جمله زلزله های سهمگین، خود را حفظ کرده است*

 لارستان در طول تاریخ از دو عارضه مهم رنج می برده است. اول خشکسالی و دوم زمین لرزه های پیاپی، اما عشق مردم این سامان به آب و خاک و موقعیت استراتژیک و منحصر به فرد لارستان در مسیر راههای تجاری از جمله راه ادویه و راه ابریشم دریایی از هند و چین به هرمز و سپس به لار و سرزمین پارس حیات و تمدن این سرزمین را پایدار ساخته است.

با نگاهی به تاریخ محلی و سفرنامه ها دغدغه خشکسالی و کمبود آب و نیز مخاطرات زلزله همیشه مشهود بوده که در لابلای منابع و اسناد محلی این خطرات همیشه مورد توجه بوده است. به جز خشکسالی های مستمر، زلزله سال ١٠١ ه. ق و زلزله سالهای ١٤٠٠ میلادی مطابق با حدود ٧٨٠ ه. ق و نیز ١٥٩٣ میلادی مطابق با ٩٧٣ ه. ق و همچنین زلزله سال ١٠٠١ و ١٠٠٣ و ١٠٠٧ ه. ق و نیز در سال ١٨٨٠ میلادی مطابق با. ١٢٥٥ ه. ق و همچنین ١٩٦٠میلادی برابر با ١٣٣٩ که در سالهای فوق از قدرت بیشتری برخوردار بوده اند را می توان یاد کرد. با این مخاطرات عظیم باز هم مجموعه بازار توانسته است استحکام خود را حفظ و موجبات رونق این شهر را فراهم سازد.

به بهانه اقدامات مقدماتی وزارت میراث فرهنگی و گردشگری برای ثبت جهانی این سازه فاخر باستانی 

*نام قیصریه برگرفته از چیست؟

اگر به ریشه واژه توجه شود در حقیقت قیصریه معرب شده «کی سریه» پارسی است. کی، لقب همه پادشاهان کیانی بوده و در پارسی کهن به مفهوم عادل است و در اوستا و گاتها «کی» به معنی شاه و امیر است مانند کیقباد. کیکاووس با همین شکل این واژه در محدوده تمدنهای غربی در روم به شکل پارسی نوشته و خوانش دارد یعنی کی سر kaiser ، و در برگردان به فارسی ما مجدد شکل عربی آن یعنی قیصر را تلفظ می کنیم مانند قیصر والرین و قیصر اورلیانوس.

با این توصیف اصل کلمه قیصریه همانا «کی سریه» پارسی می باشد و این دو جزو قابل تفکیک به کی. پادشاه و یا عدل و نیز «سریه» سرا = سرایه به معنی سرا و جایگاه. که به دلیل فاخر بودن این بنا آن را جایگاه عدل و یا سرای پادشاه نامگذاری کرده اند و این مطلب با لقب و اشتهار شهر لار در طی قرون و اعصار که لار را «دارالامان» و «دارالمعدله» و حتی بنام «بلد طیبه» لار ذکر کرده اند همخوانی دارد. 

ما از پیشینه کاربری باستانی این سازه اطلاعات محدودی داریم چه بسا این سازه در ابتدا، کاربری دیگری مثل قصر و یا یک کاربرد آئینی نیز داشته است.

*مبادلات تجاری در بازار قیصریه:

*از منابع و اسناد تاریخی چنین مستفاد می شود که لار به عنوان مرکز مهم مال التجاره عمده سرزمین ساحلی دریای پارس قلمداد می شده و از مهمترین راههای تجاری و اماکن اقتصادی بین راهی برخوردار بوده است*

*ضرب سکه نقره خالص لاری و تعداد بسیار زیاد کاروانسرا و نیز محل تولید برخی کالاها مثل ابریشم. کمان بسیار مرغوب لاری، بزار که در صنعت دارو مصرف داشته، باروت در صنعت نظامی و نیز مومیائی داروئی همچنین پرورش اسب و صادرات آن به هندوستان و اروپا دلایل رونق تجاری بازار قیصریه و نشانه ای از قدرت تجاری تاجران بر و بحر لارستانی بوده است*

به بهانه پیگیری مقدمات ثبت جهانی سازه فاخر بازار قیصریه لار توسط وزارت میراث فرهنگی و گردشگری

ردیابی بنای قیصریه در منابع و اسناد تاریخی

با مراجعه به تواریخ مکتوب محلی از جمله کنز التواریخ و منتخب التواریخ و نیز دره التواریخ لارستان می توان اطلاعات اولیه این بنای عظیم را ملاحظه نمود. گرچه این نکته مهم را بایستی یادآوری کرد که هر سه مجلد تاریخهای فوق محتملا تاریخ های شفاهی و شنیداری بوده که بعدها مکتوب شده و سندی در تایید مطالب عنوانی آن راجع به قیصریه و از جمله اسناد معتبر مستقل دیگری وجود ندارد اما ذکر همان مطالب مکتوب شده چندین قرن قبل که منشاء شفاهی و شنیداری داشته نیز خالی از لطف نیست؛ 

*کما اینکه بر ما مسلم است که پلان معماری قیصریه مطابق با پلان معماری گنبدی ساسانی از جمله کاخ اردشیر بابکان در شهر گور و کاخ ساسانی سروستان و آتشکده چهار قاپی قصر شیرین می باشد*

به هر حال در منتخب التواریخ لارستان آمده است: 

*از آثار و بنای خیر ایرج شاه جلال الدین قیصریه لار است که تماما به سنگ تراش و آهن کاش کار کرده اند و این قیصریه چهارده زرع شاهی عرض و چهارده زرع شاهی طول و ارتفاع آن ۳۸ زرع است*

از این منبع محلی می توانیم نتیجه بگیریم که بنای اولیه بازار که می تواند همین بازار یا سازه کهن تری قبل از این باشد محتملا در قرن اول بوده باشد چرا که ایرج شاه پادشاه میلادی ایراهستان و جتستان در سال هشتاد و یک امارت داشته و در ادامه آورده اند که: 

*اگر چه در سال ۱۰۱ هجری بازار و دکاکین به واسطه زلزله خراب شد ولی قیصریه به جهت استحکامش به جای خود ماند (آسیبی ندید)*

به بهانه پیگیری مقدمات ثبت جهانی بازار قیصریه لار توسط وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی

*بازار قیصریه در سفرنامه های تاریخی:

با مراجعه به سفرنامه های متعدد می توان بطور موجز و بسیار خلاصه آنچه را که سیاحان و سفرا و دانشمندان مختلف و در مسیر حرکت و دیدار از شهر لار و بازار قیصریه مکتوب کرده اند به شرح زیر ارائه داد :

*اول بار ابن بطوطه سیاح مراکشی در سال ١٣٣٧ میلادی برابر با ٧٣٨ قمری. یعنی حدود ۷۰۰ سال قبل و بدون ذکر نام از وضعیت این بازار در رحله خود توصیفاتی مبنی بر نیکویی این بازار دارد و سپس ژورفا باربارو در سال ١٤٧٤ برابر با ٨٧٩ قمری. یعنی کمتر از ٦٥٠ سال قبل آن را مرکز مال التجاره نامیده همچنین مایکل ممره سیاح و تاجر ونیزی در سال ١٥٤٧ میلادی برابر با ٩٤٧ ه. ق توضیح می دهد: مغازه های بازار با کالای تجاری انباشته شده بود و هیچ لزومی به نگهبانی از آنها نبود زیرا به گفته شاه، لار نمونه کامل عدالت است و نیز جان نیوبری در سال ١٥٨١ برابر با ٩٨٩ قمری. یعنی حدود ٤٤٩ سال قبل به آن اشاره دارد اما نیکولا دوارتاربلو در سال ١٦٠٦ برابر با ١٠١٦ قمری و حدود سه سال پس از سقوط سلسله امیران میلادی لار توسط شاه عباس توصیفات کاملتری از بازار قیصریه دارد. او می نویسد: من در شهر بازاری دیدم که هم به خاطر میوه هایش و هم به خاطر پارچه ها و همه چیزهای مورد نیاز انسان، یکی از بهترین بازارهایی بود که من در پارس دیده بودم. این بازار در مجموع به شکل صلیبی است و در پای گنبد چشمه ای با چند فواره دیده می شود که آب آن به درون حوض گردی می ریزد، آنگاه داخل کانالهای زیر زمینی جاری می شود و باغهای اطراف را آبیاری می کند*

*همچنین دن دو سیلوا فیگوئیرا در سال ١٦١٤ برابر با ١٠٢٣ ه. ق آورده است: بازار از خارج یک مکعب کامل است. دیوارهای بسیار بلند دارد که از سنگ تراش بسیار سخت و بسیار سفید ساخته شده در هر پهلوی ساختمان دارای دری بزرگ است. این درها به کوچه بازارهای بسیار زیبایی باز می شوند. دیوارهای بازار چنان صاف و هموارند و چنان با مهارت صیقلی شده اند که در درخشندگی به مرمر طعنه میزنند. کف بنا با سنگهای مربع شکل بسیار صیقلی از همان جنس که کل بنا با آن ساخته شده است فرش گردیده است و در یک کلام ساختمان این بازار به قدری مجلل است که می تواند رونق بخش زیباترین شهرهای جهان باشد*

بخش پنجم ( اخر ) 

به بهانه انجام مقدمات ثبت جهانی سازه فاخر قیصریه لار توسط وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی

*ادامه 👈 پیترو دلاواله اهل ( ونیز ) ایتالیا در سال ١٦٢١ میلادی برابر با ١٠٣٠ ه. ق در سفرنامه اش یادآوری می کند بازاری باشکوه و با کالای فراوان که اگر در اروپا بود جزو بهترین ساختمانهای اروپایی محسوب می شد و نیز سر توماس هربرت در سال ١٦٢٨ میلادی و برابر با ١٠٣٨ ه. ق می نویسد: بازار باشکوهی است و نزدیک این بازار سکه های مشهوری از جنس نقره خالص ضرب می شود (این سکه به پول اروپایی ١٠ پنس ارزش دارد)*

باید یادآور شد تاقبل از صفویه بازار قیصریه لار مشتمل بر محدوده گنبد قیصریه و غلام گردشی پیرامون با چهار درب بزرگ ورودی بود که به شکل مکعب مستطیل دیده می شد و فاقد چهار راسته بود. راسته ها به تدریج در اواخر صفویه و نیز از زمان حکومت نصیر خان اول (افشاریه و زندیه) تکمیل شد.

*نتیجه گیری:

*بازار قیصریه شاید قدیمی ترین سازه زنده و فعال تجاری ایران و جهان باشد. قدر مسلم لار قدیم از آنچنان ظرفیت مدنیت و شهر نشینی و تجارت برخوردار بوده که این سازه فاخر و زیبا را در خود جای داده و به نظر می رسد با افول لارستان طی سده های اخیر این بنای فاخر نیز به فراموشی سپرده شده در حالتی که قیصریه مادر بازارهای گنبدی و سرپوشیده ایران است و بازار قیصریه اصفهان با الگو برداری از بازار قیصریه لار در میدان مشهور نقش جهان احداث گردید و بازار وکیل نیز با الهام از بازار لار در شیراز ساخته شد. بازار زرگران بخارا در کشور ازبکستان نیز کپی از بازار لار است .

*این غفلت بوجود آمده در حفاظت و بازشناسی این سازه منحصر به فرد معماری، زیبنده مردمان فرهیخته و هوشمند لارستان نیست.*

*امید آنکه این مقاله کوتاه بتواند موجبی برای اهتمام اهالی میراث و فرهنگ در شناسایی و ثبت جهانی این اثر ارزنده فراهم آورد*

منوچهر عابدی راد مهرماه ١۴٠٣ خورشیدی

*منابع:

١- تاریخ مفصل لارستان. جلد اول وثوقی- عابدی راد- رحمانی- تقوی. نشر همسایه ١٣٨٦.

۲- منتخب التواریخ لارستان اشکنانی لاری

٣-تاریخ کامل ایران سرجان ملکم. ترجمه میزا ابوالقاسم حیرت نشر افسون ١٣٨٠.

۴-سفرنامه کمپفر نشر خوارزمی ١٣٦٠.

۵-جاده ابریشم دریائی. رالف کاوستر ترجمه دکتر محمد باقر وثوقی ١٣٩٢.

۶-Thomas herbert travel in persia. 1627 ——london—۱۹۲۸

۷-The travels of monsieur de Thevernot in to the levant london 1686.

۸-Un voyageur portugais perse au debut du Xviie siecle Nicolau de rebelo Lisbon