بررسی نقاط قوت، چالش ها و فرصت ها در خصوص نقش و مدیریت مالکیت فکری در انتقال فناوری زیستی

امروزه فناوری به یکی از عوامل کلیدی در دست یابی کشورها به توسعه پایدار، حفظ استقلال اقتصادی و حتی تعیین خط مشی و سیاست گذاری در سطح بین الملل بدل شده است. در این میان، زیست فناوری با داشتن نقشی موثر در امور زیربنایی و کلان از جمله امنیت غذایی، ارتقا بهداشت و درمان، حفظ محیط زیست و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیک، از مهم ترین فناوری ها برای کشورهای درحال توسعه و با رشد علمی چشمگیر، همچون ایران است. از همینمنظر، انتقال زیست فناوری و مدیریت صحیح و موثر مالکیت فکری در این فرآیند جهت تحقق اهداف فوق الذکر ضروری تلقی می شود. در نوشتار حاضر تلاش شده است با بررسی جامع الوجوه، فرآیند تجاری سازی موفق در زیست فناوری و نقش مدیریت مالکیت فکری در این مقوله تبیین شود. با اتخاذ روش اسنادی و کتابخانه ای، بعلاوه بررسی تطبیقی، بکارگیری دانسته های حاصل از تجربیات عملی و تحلیل محتوایی تلاش شده تا کلیه ابعاد و مولفه های مهم و دخیل در موضوع این تحقیق به خوبی مورد واکاوی، بررسی و آسیب شناسی قرار گیرد. در این نوشتار پس از ارایه مفاهیم بنیادی همچون زیست فناوری و تجاری سازی آن، روش های انتقال زیست فناوری و سایر ملاحظات ضروری و مقدماتی مرتبط، که با هدف تقریر و تبیین مبانی نظری مورد نیاز و متفق القول انجام پذیرفته، به بررسی اسناد حقوقی و قوانین مرتبط در سیستم حقوق ملی پرداخته شده است. در تحلیل قوانین و سازوکارهای حقوقی منصوص در این زمینه، روشن شد که این سازوکارها به دلیل کلی گویی، عدم پیش بینی مکانیزم های اجرایی متناسب و فروضات مستحدثه، کافی به نظر نمی رسند. همین عدم کفایت، سببی از اسباب مدلل برای پیشنهادات نهایی این نوشتار بوده است. به منظور بررسی نقش مدیریت مالکیت فکری در فرآیند انتقال زیست فناوری، علاوه بر تبیین ارزش اقتصادی زیست فناوری به عنوان یک «مال فکری»، به مقولاتی از جمله اعطا حمایت مالکیت فکری و انتخاب «مکانیزم حمایتی» مناسب که غالبا در قالب حقوق اختراعات، ارقام گیاهی، اسرارتجاری ویا دانش سنتی بوده و انتخاب آن بستگی تام به ارزیابی بازار و اتخاذ روش تجاری سازی ذیربط دارد، وهمچنین به بررسی ابزارهای مالکیت فکری، همچون مکانیزم های قراردادی، شرکت های دانش بنیان، اتاق های تهاتر اختراع و نقش آن ها در تجاری سازی زیست فناوری پرداخته شده است. منتج از تحلیل های انجام پذیرفته، ضرورت تمهید چهارچوبی حقوقی بویژه در قالب قانون، آیین نامه و دستورالعمل های مربوطه برای انتقال فناوری و به تبع آن انتقال فناوری زیستی از مراکز تحقیقاتی دولتی به بخش صنعت و بنگاه های اقتصادی بسیارمحسوس می باشد. بعلاوه، در جهت انتظام و نهادی سازی امور حقوقی و اقتصادی ذیربط، تقویت و توانمندسازی ساختارهایی همچون گروه تجاری سازی ستاد توسعه زیست فناوری و صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور بسیار مطلوب است. درهمین راستا، نظارت صحیح و کارآمد بر صرف منابع مالی اعطایی به شرکت های دانش بنیان به همراه توانمندسازی این قبیل شرکت ها و همچنین، تمهید دفاتر انتقال زیست فناوری متشکل از متخصصین حقوق مالکیت فکری و متخصصان رشته های مرتبط با مصادیق زیست فناوری نیز از دیگر راهکارهای موثر است. بدین ترتیب، مجموعه این عوامل می تواند با ملحوظ نمودن ماهیت خاص اموال فکری در زیست فناوری، منتج به مدیریت موثر آن در قالب تعیین نظام های حمایتی موثر و همچنین مکانیزم ها و مدل های تجاری سازی متناسب و موفق ذیربط شود. واژگان کلیدی: حقوق مالکیت فکری، زیست فناوری، انتقال فناوری، تجاری سازی