تدوین استانداردهای ارزیابی خسارت ناشی از تنش ماندابی در مراحل مختلف رشد در مزارع گندم آبی

حدود ‮‭12‬ درصد از اراضی قابل کشت در دنیا و تقریبا ‮‭1/1‬ میلیون هکتار از اراضی زیرکشت ایران با مشکل غرقابی مواجه است. در این بررسی از مطالعات انجام شده درگرگان، اهواز،کرمانشاه و سایر کشورها به منظور تهیه دستورالعمل نحوه تعیین خسارت ناشی ازتنش غرقابی در مزارع گندم کشورمان توسط کارگزاران صندوق بیمه محصولات کشاورزی استفاده شده است. شیخ و همکاران (‮‭1387‬) در بررسی خود بر روی 6 ژنوتیپ گندم نان در گرگان، تحت تیمار ماندابی از آغاز گرده افشانی تا پرشدن دانه به مدت ‮‭20‬ روز نتیجه گرفتند که اعمال تنش ماندابی منجر به کاهش میانگین عملکرد بیولوژیک به میزان ‮‭29/9‬ درصد، میانگین عملکرد دانه ژنوتیپ ها به میزان ‮‭53/7‬ درصد( بطور متوسط ‮‭2/68‬ درصد در روز)، میانگین شاخص برداشت ‮‭35/3‬ در صد، میانگین ارتفاع بوته ژنوتیپ های گندم به میزان ‮‭10/4‬ درصد، میانگین طول پدانکل ژنوتیپ ها به مقدار ‮‭11‬ درصد، میانگین تعداد سنبله در متر مربع به میزان ‮‭18/4‬ درصد، میانگین وزن سنبله ژنوتیپ ها ‮‭29/6‬ درصد، میانگین وزن دانه در سنبله به میزان ‮‭36/5‬ درصد و میانگین وزن هزار دانه ژنوتیپ ها به میزان ‮‭30/8‬ درصد شده و رقم مغان3 تحت شرایط تنش ماندابی از نظر صفات عملکرد دانه، شاخص برداشت، ارتفاع گیاه، وزن سنبله، تعداد سنبلچه در سنبله و تعداد دانه در سنبله در سطح بالاتری نسبت به سایر ژنوتیپ ها قرار داشت. همچنین مطالعات انجام شده در کشور استرالیا نشان داد که تنش ماندابی درگندم از اواسط تا اواخر پنجه زنی(‮‭28‬روز) باعث کاهش عملکرد دانه به میزان ‮‭1/11‬ درصد در روز شده است. در سیمیت مکزیک بعد از سبز شدن (‮‭42‬ روز) میزان کاهش عملکرد دانه ‮‭1/61‬ درصد در روز بود. در چین تنش ماندابی در مرحله آبستنی(‮‭15‬روز) که حساس ترین مرحله به تنش مانداب می باشد موجب کاهش عملکرد دانه در گندم به میزان ‮‭3/38‬ درصد در روز شده است. در امریکا نیز تنش ماندابی در مرحله ‮‭4-3‬ برگی(‮‭35‬روز) بر روی گندم سبب کاهش عملکرد دانه به میزان ‮‭1/17‬ درصد در روز شده است. با بررسی مطالعات انجام شده در ایران و سایر کشور ها برآورد خسارت ناشی از ماندابی در مراحل مختلف رشد و نمو و میزان حساسیت ژنوتیپ ها به صورت زیر تعیین گردید: 1- بین ژنوتیپ ها، مراحل مختلف رشد گیاه گندم و سطوح مختلف غرقابی(مدت)، واکنش متفاوتی دیده شد. به صورتیکه حتی دوره غرقابی چند روز در هر مرحله از رشد که اتفاق افتاده، گیاه نتوانسته خسارت وارده را جبران نماید. 2- مراحل اولیه رشد گندم در مقایسه با مراحل بعدی، حساسیت بیشتری به غرقابی داشتند. به طور کلی حساسیت گندم در مرحله جوانه زنی بیشتر از مرحله سنبله رفتن وسپس مرحله پنجه زنی حساستر از مرحله ساقه رفتن بود. به عبارت دیگر هر چه سن گیاه گندم کمتربود، حساسیت آن نسبت به تنش غرقابی بیشتر بود. 3- بسته به ژنوتیپ، هر چه طول دوره غرقابی بیشتر شد، مقدار خسارت وارده به گندم نیز افزایش پیدا کرد ولی شیب کاهش کمتر بود. 4- میانگین میزان خسارت به عملکرد دانه در مرحله جوانه زنی‮‭3/76‬ درصد در روز، مرحله پنجه زنی ‮‭1/61‬ درصد در روز، مرحله ساقه رفتن ‮‭1/55‬ درصد در روز، مرحله سنبله رفتن(مرحله زایشی) ‮‭2/56‬ درصد در روز و مرحله پر شدن دانه ‮‭1/5‬ درصد در روز در مقایسه با شاهد( شرایط غیر غرقابی) بود. 5- مطالعات انجام شده در ایران و سایر کشور ها بر روی ژنوتیپ های مختلف گندم نشان داد که واکنش ارقام مختلف گندم نسبت به تنش ماندابی متفاوت بوده است، به طوری که یک رقم در مراحل مختلف رشد و همچنین در طی دوره های متفاوت غرقابی، واکنش متفاوتی از خود نشان داده است. مثلا رقم شیراز طی دوره ‮‭15‬ روز غرقابی در مرحله پنجه زنی، میزان خسارت به عملکرد دانه آن ‮‭60/5‬ درصد و در مرحله ساقه رفتن‮‭18‬ درصد بود، اما در همین شرایط میزان خسارت در رقم سرداری در مرحله پنجه زنی ‮‭12/57‬ درصد و در مرحله ساقه رفتن ‮‭36/65‬ درصد بود، که بیانگر واکنش متفاوت ژنوتیپ ها به تنش غرقابی به لحاظ تفاوت درخصوصیات مرفولوژیکی و ژنتیکی آنها می باشد. گندم های مورد کشت در استان گلستان نیز نسبت به غرقابی واکنش متفاوتی داشتند. به طوریکه ارقام مغان3 و ‮‭82-17‬‭-URWYT ‬طی ‮‭20‬ روز ماندابی از آغاز گرده افشانی تا پرشدن دانه به ترتیب با ‮‭44/8‬ و ‮‭67/92‬ درصد، از کمترین و بیشترین خسارت به عملکر دانه در مقایسه با شرایط غیر ماندابی برخوردار بودند. با توجه به جدول 8 می توان بیان کرد که میانگین خسارت غرقابی در ژنوتیپ های گندم های مورد مطالعه در این تحقیق، در مرحله جوانه زنی ‮‭2/39‬ درصد در روز، مرحله پنجه زنی ‮‭2/68‬ درصد در روز، مرحله ساقه رفتن ‮‭2/14‬ درصد در روز، مرحله سنبله رفتن ‮‭2/68‬ درصد در روز و مرحله پرشدن دانه ‮‭1/5‬ درصد در روز بود. واژه های کلیدی: گندم، ماندابی، تنش، عملکرد