مایکوتوکسین های مهم در ایران و روش های کنترل آنها

غلات با مصرف سالانه قریب ‮‭12‬ میلیون تن غذای اصلی مردم ایران است که در سالهای پر باران حدود سه چهارم آن در داخل کشور تولید می شود. غلات علاوه بر مصرف مستقیم به صورت نان و به صور مختلف فرآوری شده، بصورت غیر مستقیم در خوراک طیور و دام استفاده می شود. خشکبار ایران شامل پسته، بادام، فندق، انجیر، کشمش و بادام زمینی مصرف آجیلی داشته و از دیرباز مورد توجه و مصرف ایرانیان بوده است، لیکن درآمد حاصل از صادرات بعضی از اقلام اخیر الذکر نظیر پسته، بادام، کشمش و انجیر بسیار زیاد بوده، ایران اولین تولید کننده پسته در جهان است، پسته مهمترین محصول صادراتی و منبع درآمد ارزی کشور پس از نفت می باشد. بسیاری از بیماری های تهدید کتتده سلامت انسان به طور مستقیم و غیرمستقیم با محصولات غذایی و آلاینده های موجود در آنها در ارتباط می باشند. یکی از مهمترین آلوده کننده های طبیعی مواد غذایی مایکوتوکسین ها هستند که به علت عدم اطلاع دقیق از وجود و میزان آنها در مواد غذایی و تنوع محصولات آلوده شده هر سال گزارشات زیادی از مسمومیت ها ی شدید و حتی مرگ انسان و حیوانات به سبب این آلاینده ها ارایه می شود. بروز مایکوتوکسیکوزیس در انسان معضل قدیمی است چنانکه به ارگوتیسم در بخشی از کتاب مقدس مسیحیان اشاره شده است. مایکوتوکسین هایی مانند آفلاتوکسین ها، فومانیزین ها، دی اکسی نیوالنول، اکراتوکسین، زیرالنون در سالیان گذشته اثرات زیان بار خود را به اثبات رسانده اند ومی توانند موجب اثرات زیان آور مختلف از جمله سمیت های مزمن و حاد اولیه، بیماری های ثانویه، سرطانزایی، ناقص الخلقه زایی، سرکوب سیستم ایمنی و بروز جهش های ژنتیکی شوند. مایکوتوکسین ها متابولیتهای ثانویه گروههایی از قارچها نظیر جنسهای ‭Penicillum ‬، ‭Aspergillus ‬و ‭Fusarium ‬هستند ریسک سرطانزایی مایکوتوکسینها از دیگر مواد سرطانزای سنتتیک نظیر آفت کشها و افزودنیها ی مواد غذایی بیشتر است. کپکهای مولد مایکوتوکسینها با رشد روی محصولات کشاورزی در مزرعه، باغ، حین برداشت، پس از برداشت، حین فرآوری و انبار آنها را آلوده ساخته سلامت انسان را به مخاطره می اندازند. وجود مقادیر مختلف آفلاتوکسین در پسته های صادراتی سبب گردیده محموله های صادراتی پسته ایران به اروپا، امریکا و ژاپن مرجوع شود. نتایج تحقیقات گویای آلودگی گندم و جو به مقادیر زیادی زرالنون و د اکسی نوالنول است. آلودگی ذرت مناطق مختلف کشور به مایکوتوکسینهایی نظیر: فومانیزین، آفلاتوکسین گزارش گردیده است، همچنین مقادیر مختلف آفلاتوکسین در برنج و ذرت تولید داخل و وارداتی گزارش گردیده است. بادام زمینی گیلان در مواردی به آفلاتوکسین آلوده بوده است. وجود اکراتوکسین در ارقامی از کشمش بعضی مناطق توسط آزمایشگاههای داخلی و آفلاتوکسین در انجیر گزارش گردیده است. عصاره شیرین بیان آلوده به اکراتوکسین و کنسانتره سیب آلوده به پاتولین صادراتی ایران نیز به کشور بازگردانده شده است. عدم وجود سیستم کنترل و نظارت جدی بر کیفیت محصولات کشاورزی اصلی مورد تغذیه مردم به ویژه نان، برنج و شیر سبب پنهان ماندن عواقب اقتصادی، اجتماعی و انسانی ناشی از مصرف گندم، جو، برنج و ذرت آلوده به مایکوتوکسینها در کشور گردیده است. ابعاد اقتصادی و تجاری ناشی از آلودگی محصولات صادراتی خشکبار ایران به مایکوتوکسین ها گسترده است که این امر به علت توجه وحساسیت کشورهای مقصد به سلامت شهروندان خود بروز نموده است. به دلیل وجود قوانین و مقررات جدی (در قالب قوانین مشترک گروهی از کشورها مانند اتحادیه اروپایی و یا کدکس بین الملل) محموله های آلوده به مقادیر جزیی مایکوتوکسین در کشور مقصد غیر قابل مصرف تشخیص داده شده، معدوم و یا مرجوع شده و تجارت خشکبار ایران را تهدید نموده است. یکی از اهداف استراتژیک وزارت جهاد کشاورزی تولید محصول سالم می باشد. در راستای این اهداف آلودگی مایکوتوکسینی محصولات استراتژیک مانند گندم، جو و ذرت که اجزا اصلی سبد غذایی مردم ایران را تشکیل می دهند بررسی شد و نتایج آن در این مجموعه مورد بحث و بر رسی قرار گرفته است. جهت پیشگیری از تولید مایکوتوکسینها در محصولات زراعی و باغی ابتدا باید با تحقیقات مستمر و هدفمند نقاط بحرانی و شرایط مطلوب تولید آنها را در هر محصول و در مراحل مختلف داشت، برداشت، فرآوری و انبار روشن نمود. سپس با استفاده از اطلاعات حاصل، روشهای مختلف کنترل در مزرعه شامل کشت ارقام مقاوم، استفاده از قارچکشها در مراحل بحرانی رشد قارچ، کاربرد روشهای مختلف مدیریتی جهت کاهش تنش در مراحل رشد میوه، مبارزه با آفات و سایر عوامل مسبب آسیب در میوه بررسی خواهد شد.