استخراج و تجزیه کمی و کیفی اسانس گونه های مختلف مرزه کشت شده در برخی مناطق اکولوژیک کشور - مطالعه موردی: استان لرستان

اسانس مرزه ‭(Satureja spp.) ‬با دارا بودن ترکیبات با ارزشی همچون تیمول و کارواکرول از جایگاه ویژه ای در میان گیاهان دارویی برخوردار می باشد. این پروژه در ادامه پروژه ملی بررسی سازگاری و تنوع در عملکرد و اجزا عملکرد گونه های مختلف مرزه‭spp. Satureja ‬در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان اجرا شد. هدف از اجرای تحقیق، بررسی کمیت و کیفیت مواد موثره اکسشن های مختلف از گونه های مرزه در حالت زراعی بود. ابتدا بذر اکسشن های مختلف مرزه از رویشگاههای طبیعی کشور جمع آوری شده و در گلخانه های تحقیقاتی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور نشا آنها تهیه شد، سپس نشاهای مربوط به ‮‭20‬ اکسشن از گونه های مرزه ‭S. Khuzestanica‬، ‭S. rechingeri‬، ‭S. mutica‬، ‭S. macrantha‬، ‭S. bachtiarica‬،‭S.spicigra‬، ‭S. sahandica ‬و ‭S. isophylla ‬به مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی لرستان منتقل و در قالب طرح بلوک کامل تصادفی، در سه تکرار در ایستگاه تحقیقاتی سراب چنگایی واقع در چهار کیلومتری جاده خرم آباد کوهدشت کشت شدند. به منظور بررسی و مقایسه کمی و کیفی اسانس این اکسشن ها، سرشاخه های گل دار آنها طی دو سال متوالی پس از کشت جمع آوری شدند و پس از خشک شدن در محیط آزمایشگاه به روش تقطیر با آب مورد اسانس گیری قرار گرفتند. ضمن محاسبه بازده اسانس، ترکیب های تشکیل دهنده اسانس ها با استفاده از کروماتوگرافی گازی تجزیه ای ‭(Analytical GC) ‬و گاز کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی ‭(GS-MS) ‬و محاسبه شاخص بازداری مورد اندازه گیری و شناسایی قرار گرفتند. اجزای اسانسها و مقدار کمی هر یک در اسانس مشخص شد و با مقایسه نتایج حاصله و تغییرات بازده و ترکیب اسانس ها در سالهای متوالی، بهترین کمیت و کیفیت اسانس تولیدی مشخص شد. در اکسشنهای مختلف گونه های ‭S. mutica‬، ‭ S. macrantha‬، ‭S. bachtiarica‬،‭S.rechingeri‬، ‭S. sahandica ‬و ‭S. isophylla ‬ترکیب های عمده اسانس همه اکسشن ها در دو سال متوالی پس از کاشت، تیمول، پارا-سیمن، گاما-ترپینن و کارواکرول بودند که مقادیر آنها در اسانس اکسشن های مختلف با هم فرق داشت. در اسانس اکسشنهای مختلف گونه های ‭S. khuzestanica ‬و ‭S. rechingeri ‬ترکیبات مهم تیمول و کارواکرول بودند و سایر ترکیبات در مقایسه با این دو ترکیب ناچیز بودند. نتایج نشان داد که برای کلیه اکسشن های مورد بررسی با رشد و استقرار گیاه، بتدریج بازده اسانس ها افزایش یافت. کیفیت اسانس ها با افزایش عمر گیاه، برای اکسشنهای 3 از گونه ماکرانتا، 1 از گونه موتیکا، ‮‭29‬ از گونه اسپیسیگرا، ،‮‭37 33‬ و ‮‭49‬ از گونه رشینگری، بهبود یافت به نحوی که گیاهان دو ساله هم دارای بازده اسانس بالاتری بودند و هم درصد بیشتری از ترکیبات فنلی تیمول و کارواکرول نسبت به گیاهان یک ساله داشتند. با توجه به جدول تجزیه وایانس در مجموع دو سال و بررسی ‮‭20‬ اکسشن مستقر شده در شرایط آب و هوایی خرم آباد، ‭S. spicigera ‬اکسشن ‮‭32‬ با بازده اسانس ‮‭2/04‬ درصد در سال دوم و داشتن ‮‭41/79‬ درصد تیمول و ‮‭4/75‬ درصد کارواکرول از بقیه اکسشن ها برتر بود. در مرحله بعدی، ‭S. khuzestanica ‬،اکسشن ،‮‭28‬ ‭S. macrantha ‬اکسشن ،4 ‭S. mutica ‬اکسشنهای ‮‭21‬ و 2 و ‭S. spicigera ‬قرار داشتند. حذف و ظهور تدریجی برخی ترکیبات غیرعمده اسانس هم، در طول رشد گیاه، نشان داد که تعیین مقدار کمی و آنالیز اسانس گیاه کاشته شده در سال اول پس از کاشت نمی تواند نتیجه قابل استنادی را تولید کند و برای دست یابی به نتایج قابل قبول حداقل باید بررسی کمی و کیفی اسانس تا چندین سال متوالی ادامه یابد. واژه های کلیدی: مرزه، ‭Satureja‬، اکسشن، اسانس، تیمول، کارواکرول.