حماسه عرفانی؛ از فرضیه تا واقعیت

تعبیر «حماسه عرفانی» در نیمقرن گذشته و بهویژه در دو دهه اخیر، تداول قابلتوجهی در حوزه پژوهشهای ادبی یافته است؛ و حتی عدهای از محققان، فرض وجود «حماسه عرفانی» را همچون ژانری مستقل در ادب فارسی طرح کردهاند. در پژوهش حاضر کوشیدهایم بر اساس نظریه جدید ژانر نشان دهیم که علیرغم وجود بعضی تشابهات میان جنبههایی از متون حماسی و بعضی نمونههای ادب صوفیه، نهایتا از منظر نقد ژانر نمیتوان صحت چنین فرضی را پذیرفت چرا که لحاظ چنین ژانری نه با نیت مولفان صوفی، بهمثابه عاملی مهم در تعیین ژانر تطابق دارد، نه موجد پیشآگاهی راهگشایی برای خواننده است و نه اساسا کمکی به طبقهبندی دقیقتر و معقولتر گونههای ادب فارسی میکند. ضمن آنکه در توضیح مشابهتهای موجود، توجه به پدیده «وجه»، و فرایندهایی چون «آمیختگی انواع» و ثبات فوقالعاده صورتهای ادبی در شرق ازجمله در ادبیات فارسی، و جریان مهاجرت مضامین و مفاهیم در بین انواع و قوالب مختلف، تبیین و صورتبندی منطقیتری را از موضوع میسر میسازد.

Keywords:

حماسه , عرفان , انواع ادبی , نقد ژانر , وجه , کلانمایه , تاویل