بازخوانی المعجم فی معاییر اشعار العجم به مثابه تحریری از نقد الشعر

با اندک مایه ای از احتیاط، آن هم به این دلیل که در المعجم فی معاییر اشعار العجم(حدود ۶۳۰ ق.) درباره تاثیرپذیری شمس قیس رازی از نقد الشعر قدامه بن جعفر (۳۳۷ـ۲۶۰ ق.) تصریحی وجود ندارد، می توان در آشنایی شمس قیس با ایده ها و آرای قدامه پیرامون نقد شعر که بنا بر تلقی قدمایی به معنای معرفت محاسن و معایب شعر بوده است و بازآوری آن ها در المعجم، تردیدی به خود راه نداد. آنچه این ادعا را توش و توان می بخشد، به ویژه این همانی هایی است که درباره عیوب شعر و بحث هایی بر سر عیوب معاظله، تناقض، تخلیع، خطاهای لفظی، خطاهای معنوی، کیفیت مدح و... در این دو کتاب وجود دارد. برخی اشعاری که شمس قیس در کتاب خود به استشهاد آورده نیز فارسی­شده شواهد شعری نقد الشعر در همان مواضع است. البته گاهی شمس قیس در مسائل بلاغت و نقد شعر نظرهایی هم دارد که دربردارنده چیزهایی افزون بر نظر قدامه و گاه متفاوت با آن است. خاصه یکی از جذاب­ترین این­همانی های المعجم با نقد الشعر، در دیدگاه­های این دو نویسنده درباره «مدح» قابل ردیابی است؛ دیدگاه­هایی که که تاثیرپذیری حکما و ادبای اسلامی از فکر یونانی و ارسطویی در مسئله اخلاق را نیز آینگی می نماید. گذشته از این­ها، نقد الشعر نخستین کتاب بلاغی ­ای است که در آن، بلاغت یونانی به بلاغت اسلامی آمیخته است. از اینرو شمس قیس رازی را به سبب تاثیرپذیری­ای که از برخی ایده­ها و آرای قدامه داشته است، باید کسی دانست که به واسطه وی گزاره هایی از فکر فلسفی و بلاغی یونانی به کتاب های بلاغی فارسی راه یافته است و آثار بلاغی و ادبی متاثر از خود را نیز به قدر وسع از آن برخوردار نموده است. نهایتا از مقایسه المعجم فی معاییر اشعار العجم و نقد الشعر به آشکارگی برمی­آید که آن نظام مندی ­ای که در الگوی پیشنهادی قدامه برای بازشناساندن جید و ردی شعر از یکدیگر هست و با تعریف وی از شعر پیوندی اندامیک دارد، در المعجم نیست.

Keywords:

بلاغت , المعجم فی معاییر اشعار العجم , نقد الشعر , عیوب شعر