وضعیت موجود منابع آب زیرزمینی و نقش بهره برداران کشاورزی در استفاده پایدار از آنها (مطالعه موردی در دشت های کبودرآهنگ و ملایر)

اکثر نقاط ایران همانند دشت های استان همدان به دلیل بارندگی کم و توزیع نامناسب زمانی و مکانی از منابع آب سطحی مناسبی برخوردار نبوده و بخش کشاورزی عمدتا به آب زیرزمینی وابستگی بیشتری دارد. این موضوع در کنار سایر مسائل فنی، اقتصادی و فرهنگی و حقوقی باعث گردیده تا در سال های اخیر دشت های کشور با برداشت­های بیش ازحد مجاز مواجه گردیده و دچار افت سطح ایستابی و پیامدهای جانبی ناشی از آن گردند. در این مقاله ضمن ارائه وضعیت موجود و روند تغییرات کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی در دشت های کبودرآهنگ و ملایر که به ترتیب از زیر حوضه­های قره­چای و گاماسیاب در استان همدان هستند، فعالیت هایی که بهره­برداران برای بهبود وضعیت اقتصادی خود لازم است در راستای حفاظت و بهره­برداری پایدار این منابع انجام دهند، ارائه شده است. برای این منظور بیلان منابع آب زیرزمینی، نوسان سطح ایستابی، تغییرات شوری، تغییرات آبدهی قنوات و چشمه ها، از سال ۱۳۷۳ تا ۱۳۹۶ تجزیه وتحلیل و سپس عوارض مختلف ایجادشده در منطقه تعیین و مورد بازدید قرار گرفت. بر اساس نتایج، عوارض ناشی از برداشت های غیرمجاز در دشت های کبودرآهنگ و ملایر به ترتیب شامل ایجاد ۸/۷۷- و ۳/۶۱- میلیون مترمکعب بیلان منفی در سال آبی ۸۶-۱۳۸۵، افت متوسط سالیانه سطح ایستابی به مقدار ۶/۱ و ۱ متر، ۷/۳۵ و ۷/۵۲ درصد کاهش حجم تخلیه،، ۷۵% کاهش در آبدهی قنوات و خشک شدن تعداد زیادی چاه و قنوات بوده است. همچنین از دیگر عوارض ایجادشده، نشست زمین در چندین نقطه در دشت کبودرآهنگ با عمق متوسط ۱۵ متر، روند صعودی و ۳۰% افزایش در مقدار شوری، افزایش ۲۰% مهاجرت به شهرها می باشد. بر اساس این وضعیت موجود و عوامل ایجادکننده آن راهکارهایی قابل ارائه می­باشد که برخی از آن ها مسائل سیاست گذاری و اجرایی توسط دستگاه های دولتی بوده و برخی دیگر می تواند از طریق بهره برداران انجام گردد. ازجمله فعالیت های موثر که می تواند توسط بهره­برداران جهت بهبود وضعیت اقتصادی خود و حفاظت از منابع آب جهت استفاده بهینه از منابع آب انجام گردد شامل: فعالیت هایی که باعث کاهش نیاز به پمپاژ آب از چاه می­گردد، فعالیت هایی که باعث جلوگیری از آلودگی منابع آب زیرزمینی می­گردند و فعالیت هایی که باعث افزایش تولید بدون افزایش در مصرف آب می­گردد، می­باشد.

Keywords:

آب زیرزمینی , آبخوان دشت ها , برداشت های غیرمجاز , عوارض , راهکار , بهره بردار