ارزیابی وضعیت صنعت تولید مواد اولیه دارویی در ایران از منظر میزان تامین بازار، ارزبری، عمق تولید، سطح فناوری و قیمت محصولات

صنعت تولید مواد اولیه دارویی نقشی حیاتی در خروجی نهایی نظام دارویی و سلامت کشور دارد. خروجی این صنعت که همان مواد موثره جهت تولید دارو هستند، اثر انکارناپذیری بر کیفیت، اثربخشی و قیمت داروهای مصرفی مردم دارد. ازسوی دیگر با توجه به تحریم های ظالمانه بین المللی علیه کشورمان، خودکفایی در تامین اقلام ضروری همچون دارو مسئله ای حیاتی است. بنابراین در طول سال های گذشته سیاستگذار حوزه دارو با هدف تضمین دسترسی مردم به دارو، حمایت های مختلفی همچون تخصیص ارز دولتی، ممنوعیت یا محدودیت واردات مواد اولیه ای که مشابه تولید داخل دارند و نظایر آن را نسبت به این صنعت اعمال کرده است. این گزارش درصدد است که در راستای ارتقای شفافیت و کارآمدی سیاستگذاری حوزه دارو به یک توصیف کلی از وضعیت صنعت مواد اولیه دارویی در ایران از منظر میزان تامین بازار، ارزبری، عمق تولید، سطح فناوری و قیمت محصولات پرداخته و با نگاهی جامع نسبت به ارزش افزوده خلق شده توسط این صنعت در ابعاد مختلف، توصیه های سیاستی لازم را در جهت ارتقای بهره مندی مردم از این صنعت و بهبود کارایی صنعت تولید مواد اولیه ارائه نماید. مهم ترین بخش های این گزارش عبارتند از: ۱. از مجموع ۱۴۳۱ مولکول موجود در فهرست دارویی ایران، ۸/۱۳ درصد تعداد مولکول های موثره شیمیایی توسط صنعت تولید مواد اولیه دارویی در کشور تولید می شود. علی رغم اعمال سیاست های ممنوعیت و محدودیت واردات، تولید مواد اولیه در کشور به حد مطلوب نرسیده و کمبودهای دارویی در اقلامی که مواد اولیه آن در داخل کشور تولید می شوند میزان قابل توجهی دارد که این امر نیاز به ریشه یابی علل مربوطه و رفع مشکلات جاری دارد. ۲. علی رغم ادعای سندیکای تولید مواد اولیه دارو، مبنی بر تامین بیش از ۷۱ درصد نیاز بازار داخلی، میزان تامین ریالی صنعت تولید داخل از کل بازار مواد اولیه دارو و ملزومات بسته بندی در سال ۱۳۹۹ به لحاظ حجمی معادل ۱/۲۵ درصد و به لحاظ ریالی معادل ۱/۲۳ درصد بوده است. این امر نشان از آن دارد که تا تحقق خوداتکایی در این حوزه راهی بس طولانی پیش رو است و سیاستگذاران و فعالان صنعت بایستی اهتمام دوچندانی را نسبت به توسعه کارآمد این صنعت برمبنای تدوین «سند توسعه صنعت تولید مواد اولیه در کشور» با محوریت کاهش ارزبری، تعمیق تکنولوژی و دانش فنی، عمق بخشی به مراحل تولید، بهبود و کاهش بهای تمام شده، تامین پایدار و امکان پاسخ دهی به نیاز بازار و تولید برمبنای فهرست داروهای استراتژیک داشته باشند. ۳. صنعت تولید مواد موثره دارویی به جای تمرکز بر تامین داروهای حیاتی و ضروری، براساس شاخص های اقتصادی به سمت تامین مواد موثره پرفروش و پرسود گرایش یافته، تا جایی که ۵۵ درصد مولکول های تولید شده در دسته مولکول های غیرضروری قرار گرفته اند. این در حالی است که کشور در زمینه تولید بسیاری از مولکول های ضروری به واردات وابسته است. ۴. میزان کاهش ارزبری کل صنعت در سال ۱۳۹۸، معادل ۲۶ درصد بوده که از این میزان کاهش، ۴/۱۷ درصد ماحصل تولید مواد موثره داروهای مخدر است. این کاهش ارزبری بیشتر مرهون بهره مندی رایگان از کشفیات مواد مخدر و مشتقات آن توسط پلیس بوده و برای تحقق کاهش ارزبری حقیقی، گریزی از عمق بخشی به تولید و حرکت به سمت تولید حد واسط های شیمیایی نیست که رویه غالب صنعت در این راستا نبوده است. ۵. نسبت قیمت مواد موثره تولید داخل به قیمت همان مواد از مسیر واردات، طی سال های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹، بیش از دو برابر (بین ۱۹۷ تا ۲۷۱ درصد نسبت به میانگین وزنی قیمت واردات و نسبت به متوسط قیمت جهانی براساس نرخ ارزهای تخصیصی در هر زیرحوزه) بوده است. محاسبه قیمت این اقلام برمبنای نرخ تسعیر ارز تعدیل شده نیز حکایت از امکان پذیری کاهش قیمت این مواد تا حد قابل توجهی دارد، به نحوی که پس از تعدیل قیمت ها، هم صنعت به سود مکفی خواهد رسید و هم هزینه های درمانی بیماران کاهش خواهد یافت. ۶. با وجود تخصیص ارز دولتی به این صنعت و علی رغم تاکیدات قانونی مبنی بر قیمتگذاری کالاهای مشمول ارز دولتی، متاسفانه محصولات این شرکت ها تاکنون قیمتگذاری نشده و ماحصل آن شیب تند افزایش قیمت مواد اولیه دارویی بوده که درنهایت به گران شدن دارو و افزایش پرداخت از جیب مردم منجر شده است. افزایش قیمت مواد اولیه تولید داخل طی سال های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ در برخی اقلام حتی به ۳۰۰ تا ۸۰۰ درصد نیز رسیده که فاصله قابل ملاحظه ای با میانگین نرخ تورم در سایر بخش های صنعتی دارد. ۷. علی رغم وجود منابع انسانی و طبیعی گسترده در کشور نظیر معادن، نفت، گاز و پتروشیمی و امکان افزایش عمق تولید مواد اولیه دارویی، نتایج مطالعه نشان می دهد بیش از ۷۲ درصد مواد موثره تولید داخل، در فرایند تولید تنها یک مرحله و بیش از ۱۸ درصد دیگر تنها دو مرحله را طی می کنند تا به ماده اولیه دارویی تبدیل شوند. کم بودن عمق تولید علاوه بر کاهش اثر صرفه جویی ارزی، موجب می شود کشور در مواقع بحرانی و حساس در تامین مواد اولیه دارو همچنان به کشورهای خارجی وابسته باشد. ۸. ضرورت دارد در راستای توسعه و استقرار شفافیت، گردش اطلاعات و داده های صنعت مواد اولیه با حمایت نهادهای حاکمیتی، در بستر سامانه TTAC در معرض دید مسئولان ذی امر در سازمان غذا و دارو قرار گیرد. ۹. ضرورت دارد اقدامات ساختاری با قید فوریت در راستای رعایت حداقل استانداردهای کیفی لازم در تولید و واردات مواد اولیه دارویی صورت پذیرد. ۱۰. توسعه قیمتگذاری نظام مند مواد موثره دارویی ضروری و اجتناب ناپذیر است و سازمان غذا و دارو می بایست در قبال اجرای این وظیفه مهم در راستای صیانت از حقوق مردم پاسخگو بوده و نهادهای قضایی درخصوص مابه التفاوت ارز دولتی صرف شده در این حوزه طی سال های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰ و قیمتگذاری مستقل توسط شرکت ها که مواد اولیه شان بعضا با نرخی نزدیک به نرخ ارز آزاد به فروش رفته و پرداخت از جیب بیماران را افزایش داده است، پیگیری های لازم را به عمل آورند. ۱۱. برخی از شرکت های تولیدکننده مواد اولیه با یا بدون اخذ مجوز از سازمان غذا و دارو اقدام به واردات مواد اولیه نموده و با بهره مندی از امتیاز ممنوعیت واردات مواد اولیه توسط سایر شرکت ها، دچار تخلف «تولیدنمایی» و «ری پکینگ» شده و از محل فروش این اقلام با قیمت های غیرقابل قبول به سودهای کلان دست یافته اند که اصلاح این رویه نیاز به شفاف سازی زنجیره تامین و برخورد قاطع نهادهای ذی ربط دارد.