جایگاه دینی، علمی و اجتماعی-سیاسی موبدان در سده های نخستین ورود اسلام به ایران

موبدان درجامعه طبقاتی ساسانیان از جایگاه رفیعی برخوردار بودند؛ ولی با ورود اسلام و کم رنگ شدن تدریجی دین زرتشت در ایران، سرنوشت آنان دستخوش تغییرشد. دانستن این نکته اساسی که این تغییر، چه تاثیری در نقش آنان در عرصه­های مختلف دینی- علمی، و سیاسی - اجتماعی داشت، ذهن را به تکاپو وا می دارد. با مراجعه به منابع اندک باقی­مانده از آغاز فتوح، تا حدی روشن می­شود که جایگاه سیاسی موبدان از همان آغاز، به طور جدی دچار آسیب شد، ولی آنان تا تا حدود سه سده هم چنان مرجع دینی مردم بودند و تا حدی پایگاه اجتماعی خود را حفظ کرده بودند. در دوره امویان، مسلمانان اصراری بر تغییر دین ایرانیان نداشتند؛ از این روی، آتشکده­ها برپا بود و موبدان پاسخگوی سوالات شرعی بهدینان بودند؛ اما با روی کار آمدن عباسیان، به تدریج آتشکده­ها به مساجد تبدیل شد و موبدان پایگاه­های خود را از دست دادند. البته به دلیل نزدیکی خلفای عباسی به ایرانیان و واگذاری مناصب بالا به نومسلمانان ایرانی، و نیز به دلیل وجود فضای تساهل به ویژه در دوره نخست عباسی، موبدان مجال یافتند تا خود را به بزرگان حکومت و خلفایی چون مامون، معتصم و متوکل نزدیک سازند. در این میان، حفظ شعایر دینی و میراث فرهنگی ایرانیان نیز برعهده آنان بود. مورخان و دانشمندان مسلمانی چون مسعودی(۳۴۵)، ابن­ندیم(۳۹۰)، مطهر مقدسی(اواخر سده۴) و مسکویه(۴۲۱) و با آنان تعاملاتی داشتند. پس از حدود سه سده به دلیل گرایش زرتشتیان به اسلام، مقام و جایگاه اجتماعی و دینی موبدان هم به شدت متزلزل شد؛ به طوری که برخی از آنان مجبور شدند برای گذران معاش، به امور دیگری پردازند و حتی فرزندان خود را از درآمدن در کسوت موبدان منع کردند. این روند رو به کاهش نقش موبدان، با استفاده از منابع مکتوب به جا مانده از مورخان مسلمان سده های نخستین، کتب پهلوی برگردان شده به فارسی، و آثار تحلیگران بعدی (غربی یا مسلمان) و با روش تاریخی مورد بررسی قرار گرفت.  

Keywords:

Zoroastrian priests , Iran – lst century after Islam , موبدان زرتشتی , ایران - سده های نخستین پس از اسلام