جایگاه حج در مناسبات اقتصادی ایران و عثمانی در عصر قاجار

در این پژوهش، جایگاه اقتصادی حج و تاثیر آن در روابط اقتصادی دولت عثمانی به عنوان برگزار کننده و دولت ایران عصر قاجار به عنوان میهمان، بررسی شده است. در این مقوله پیرامون سه رکن اصلی بحث شده است: ۱. حجاج(میهمانان) ۲. دولت (برگزار کنندگان) ۳. بدویان و بومیان (میزبانان). از آن­جا که هرگونه فرآیند اقتصادی که توسط میهمانان و برگزارکنندگان انجام می­شد؛ به پدیده امنیت ارتباط می­یافت لذا آن هم مورد مطالعه قرار گرفت. این پژوهش در سه حوزه سیاست اقتصادی دو دولت ایران و عثمانی، اقتصاد ترکیبی و بازار مشترک، و درآمدهای رسمی و غیررسمی از راه­ها و حجاج انجام شده است. همچنین موضوعاتی نظیر جایگاه موقوفات، اهمیت راه­های تجاری و اقتصادی، خدمات دولت عثمانی، مشکلات کاهش ارزش پول، سرقت اموال حجاج و چاره­­جویی و تخلفات مادی دولت عثمانی در حج گزاری، از دیگر مباحث این پژوهش است. ما در این تحقیق به این پرسش پاسخ گفته­ایم که علاوه بر جایگاه مذهبی و سیاسی حج، تا چه حد می­توان برای آن جایگاهی اقتصادی تعریف کرد و به این نتیجه دست یافتیم که سیاست­های اقتصادی دولت عثمانی در رشد و توسعه اقتصادی حرمین، مدیریت صحیح حج، رفاه و پیشرفت بدویان، تاثیر مثبتی داشته است اگر چه برای خود این دولت، منافع اقتصادی نمی­توان متصور بود؛ زیرا برای این دولت، صرفا دست­یابی و حفظ عنوان خادم الحرمین شریفین مستلزم چنین هزینه­هایی بود. و نیز با توجه به برپایی بازارها در مسیر راه زوار و حجاج و مشکلاتی که در امر مبادله کالا با پول وجود داشت، استراتژی و سیاست «­اقتصاد ترکیبی در مراسم حج» از مهم­ترین راهکارهای تعاملات اقتصادی دولتین بوده­ است. از سوی دیگر، در این پژوهش به نقش دولت قاجار و اولویت­های سیاسی آن در خصوص حج به عنوان دولت میهمان هم پرداخته شده است. اسناد معتبر در عصر قاجار نشان می­دهد که این دولت کوشیده است تاموانعی را که ماموران عثمانی بر سر راه حاجیان ایرانی ایجاد می­کردند مرتفع سازد و از آنان حمایت کند و دولت عثمانی را در این باره تحت فشار قرار دهد.  

Keywords:

the Iranian and Ottoman hajjis , the Qajar state , the Ottoman state , the combining economics of the Hajj , security of Hajj roads. , حجاج ایرانی , حجاج عثمانی , قاجار , عثمانی , اقتصاد ترکیبی حج , امنیت راه­های حج