سخن سردبیر: صدویکمین شماره مجله و دغدغه های سردبیری

در بهار سال ۱۳۹۹، شماره ۱۰۰ فصلنامه تحقیقات اطلاع‎رسانی و کتابخانه‎های عمومی منتشر شد. این سرمقاله قرار بود که در شماره قبلی بیاید که به دلایلی مقدور نشد. فصلنامه تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی از سال ۱۳۷۰ هجری شمسی با نام فصلنامه پیام کتابخانه از سوی دبیرخانه هیئت امنای کتابخانه‎های عمومی کشور شروع به کار کرد. این فصلنامه بر اساس مجوز شماره ۲۲۴۷/۳۱۱۱ در تاریخ ۲۶/۱۲/۱۳۸۸ از سوی کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور با نام جدید تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی و با انتخاب هیئت تحریریه­­ ای قوی از استادان برجسته در رشته علم اطلاعات و دانش‎شناسی و حوزه­ های مرتبط چون مدیریت، روان شناسی، و فناوری از دانشگاه‎های معتبر کشور موفق به اخذ درجه علمی پژوهشی شد. در زیر، دو نکته درباره روند کار علمی فصلنامه به اختصار ذکر می‎شود: نکته اول درباره مقالات و نویسندگان است. اگر ۱۰ سال اخیر مجله را به­ اجمال مورد بررسی قرار دهیم، می­ توان گفت که در این مدت ۱۵۶۰ مقاله به فصلنامه رسیده، ۴۰ شماره از فصلنامه از شماره ۶۱ تا ۱۰۰ چاپ شده و از این تعداد، ۱۱۹۵ مقاله (حدود ۶/۷۶ درصد) در فرایند داوری رد، ۳۶۰ مقاله (۱/۲۳) چاپ، و تنها ۵ مقاله (۳/۰ درصد) توسط نویسندگان بازپس گرفته شده است. تفکیک موضوعی مقالات منتشرشده را در جدول یک می بینید: جدول ۱. تعداد موضوعات مقالات منتشرشده در بازه زمانی ده ساله (بهار ۱۳۸۹ تا بهار ۱۳۹۹) ردیف موضوع تعداد ۱ متغیرهای مدیریتی ۸۸ ۲ مطالعات فناوری اطلاعات ۴۰ ۳ کتاب سنجی، علم سنجی، وب سنجی، اطلاع سنجی ۲۷ ۴ مطالعات فرهنگی (حوزه نشر کتاب) ۲۶ ۵ مطالعه و خواندن ۲۰ ۶ سازمان دهی و بازیابی اطلاعات ۱۹ ۷ مطالعات فضا، معماری و مکان یابی کتابخانه ۱۵ ۸ خدمات کتابخانه ۱۲ ۹ مدیریت دانش ۱۱ ۱۰ آموزش علم اطلاعات و دانش شناسی ۱۰ ۱۱ پژوهش های نظری در علم اطلاعات و دانش شناسی ۱۰ ۱۲ مدیریت و ارزیابی کتابخانه ها ۱۱ ۱۳ مطالعات روان شناسی ۱۰ ۱۴ رفتار اطلاع یابی ۹ ۱۵ سواد اطلاعاتی ۷ ۱۶ اخلاق حرفه ای، اخلاق اطلاعات ۶ ۱۷ خدمات کتابخانه برای گروه های خاص ۶ ۱۸ عوامل و موانع استفاده از کتابخانه های عمومی ۵ ۱۹ مطالعات اجتماعی ۵ ۲۰ استانداردهای کتابخانه ای ۴ ۲۱ سایر همان طور که در جدول ۱ مشخص است، بیشترین موضوعات مقالات منتشرشده در فصلنامه مربوط به موضوعات مدیریتی است؛ یعنی موضوعاتی چون فرسودگی شغلی، فرهنگ سازمانی، رضایت شغلی، مدل تعالی سازمانی، هوش فرهنگی، عملکرد شغلی، تعهد سازمانی، اعتماد سازمانی، سرمایه فکری، کارآفرینی سازمانی، و اضطراب (استرس ) شغلی، ­که از متغیرهای مدیریتی گرفته شده اند. بعد از مدیریت، موضوع فناوری اطلاعات شامل نرم افزارها و وب سایت های کتابخانه ای، و طراحی رابط کاربری فراوانی بیشتری داشته است. پس از آن، تولیدات علمی، تاثیر استنادی، رتبه بندی و به­ عبارتی موضوعات کتاب‎سنجی، علم سنجی و وب سنجی مورد توجه نویسندگان بوده است. رتبه بعدی موضوعات فصلنامه به موضوعات فرهنگی اختصاص دارد. موضوعات فرهنگی به­ مقالاتی اختصاص یافته است که در حوزه نشر، توزیع کتاب، کتاب داستانی، رمان، مشکلات توزیع و غیره منتشر شده ­اند. مطالعه و خواندن شامل گرایش به­ مطالعه، توسعه فرهنگ مطالعه، مهارت های مطالعه، سرانه مطالعه، راهبردهای مطالعه و غیره پس از آن قرار دارد. سازمان دهی و بازیابی اطلاعات موضوع بعدی است که شامل نمایه سازی، فهرست نویسی و بازیابی اطلاعات است. موضوعات مرتبط با فضا، معماری و مکان یابی کتابخانه، شامل موضوعات مرتبط با ساختمان و تجهیزات کتابخانه، طراحی کتابخانه، مکان یابی کتابخانه و آسیب پذیری ساختمان کتابخانه های عمومی در رتبه بعدی است. خدمات کتابخانه موضوعاتی همچون تهیه و خرید منابع کتابخانه، خدمات جنبی کتابخانه های عمومی، توزیع امکانات کتابخانه ای را در بر می گیرد. موضوع بعدی، مدیریت دانش است که اغلب به ­مدیریت دانش کتابداران اختصاص یافته است. آموزش های کتابداری و اطلاع رسانی، نیازهای آموزشی کتابداران، میزان اثربخشی دوره های آموزشی، و آموزش علم اطلاعات و دانش شناسی بررسی کرده است. پژوهش های نظری نیز به مباحث پایه و نظری علم اطلاعات و دانش شناسی پرداخته است. موضوعات مرتبط با اثربخشی طرح های کتاب خوانی، ارزیابی مهارت های کتابداران و تاثیر فعالیت های کتابداران در زیرمجموعه مدیریت و ارزیابی کتابخانه محسوب شده است. مطالعات روان شناسی به­ بررسی مشاوره اطلاعاتی، پایگاه اجتماعی کتابداران، منزلت اجتماعی کتابداران، و هوش اجتماعی کتابداران پرداخته است. رفتار اطلاع یابی، سواد اطلاعاتی، اخلاق حرفه ای، خدمات کتابخانه برای گروه های خاص، عوامل و موانع استفاده از کتابخانه های عمومی، مطالعات اجتماعی، استانداردهای کتابخانه ای و موضوعات دیگر در مرتبه بعدی فراوانی موضوعات فصلنامه قرار گرفته اند. جامعه آماری مورد مطالعه در پژوهش ها، بیشتر کتابداران هستند در حالی که کاربران و مصرف کنندگان، گروه هدف نهایی کتابخانه های عمومی هستند و لازم است بیشتر مورد توجه قرار گیرند. مباحث روز کتابخانه­ های عمومی، و موضوع خدمت به جامعه محلی و کاربران از طرف کتابخانه های عمومی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است که متاسفانه به­ قدر لازم مورد توجه نویسندگان قرار نگرفته است. مشاهده منابع و مآخذ مقالات نشان می­ دهد که منابع جدید در این حوزه مورد استفاده بوده، و پژوهش ­ها بر اساس یک ­رشته منابع قدیمی تدوین شده است. بررسی متغیرهای مدیریتی و روان شناختی در خصوص کتابداران کتابخانه ­های عمومی موضوع مهم دیگری است. این مطالعات اغلب توسط دانشجویان ارشد و دکتری انجام می­ گیرد که معلوم نیست تا چه مقدار استادان بر آن نظارت دارند. آن ها عموما مطالعه میان رشته ­ای ­را به بررسی متغیرهای رشته‎های دیگر بر روی کتابداران تقلیل می ­دهند؛ به ­این معنا که در این مطالعات متغیری از رشته علم اطلاعات و دانش‎شناسی وجود ندارد و به ­واقع، مطالعه میان رشته‎ای شکل نمی گیرد. معمولا دانشجویان رشته علم اطلاعات و دانش‎شناسی با گردآوری مطالب قدیمی و بدون تبیین مفهوم روابط متغیرهای مدیریتی و روان شناختی مقاله­ های خود را تدوین می‎کنند و قادر به ­تبیین یافته­ های حاصل از مقالات خود نیستند و به ­تکرار یافته‎های آماری در بخش بحث و نتیجه گیری بسنده می کنند. نکته دوم سرمقاله ها و نگرانی­ های سردبیری است. لازم به ذکر است که سردبیری مجله پیشنهاد تخصصی شدن مجلات حوزه علم اطلاعات و دانش‎شناسی را ارائه کرده و همچنان به آن پایبند است؛ مسئله‎ای که در بعضی مجلات دیگر رعایت یا کاملا رعایت نمی ­شود. این بدان معنا است که مجله سعی کرده است تا حد امکان مقالاتی را بپذیرد که به­ کتابخانه های عمومی مرتبط باشد. این امر اگرچه برای فصلنامه محدودیتی ایجاد کرده اما مبتنی بر این اعتقاد است که اگر همه فرهیختگان این رشته به­ آن توجه کنند آینده خوبی را در پیش رو خواهند داشت. پس از دوران وقفه و شروع مجدد مجله، سردبیری در ارتقای سطح مجله و پرداختن به ­مسائل مبتلابه جامعه به‎ویژه جامعه علم اطلاعات و دانش‎شناسی (کتابداری و اطلاع‎رسانی) دغدغه فراوان داشته است. بخش مهمی از این سرمقالات به همراه سرمقاله­ های مجله تحقیقات کتابداری و اطلاع‎رسانی دانشگاهی در کتاب از کتابداری و اطلاع‎رسانی تا علم اطلاعات و دانش‎شناسی در سال ۱۳۹۲ توسط انتشارات چاپار منتشر شده است. اهم مسائلی که در سخنان سردبیر منعکس شده به ­ترتیب زیر است: Investigating User Search Tactic Patterns and System Support in Using Digital Libraries هویت رشته و ارتقای سطح آن از مهم ترین نگرانی‎های رشته است و کتابخانه­ های عمومی هم به سهم خود از این مسئله رنج می‎برد. بعضی سرمقاله ­ها در این مدت عبارت اند از: «ادبیات کودکان) «دوره ۱۶، شماره ۴). «سنجش علم و تولیدات علمی» (دوره ۱۷، شماره ۲)که به اهمیت دو محور کودک و و ادبیات او، و نیز به اهمیت توجه به استناد و سنجش کمی و کیفی در این­ حوزه می‎پردازد. «لزوم پالایش مقولات دانشی) «دوره ۱۷، شماره ۴) به اهمیت شفاف‎سازی اصطلاحات و لزوم کاربرد صحیح واژه­ ها می ­پردازد که در حوزه پژوهش نقش اساسی دارد. «گستره دانش کتابداری و اطلاع‎رسانی) «دوره ۱۷، شماره ۳( بیانگر حدود و مرزهای رشته است که در هویت­ بخشی به آن محور اصلی است. «علم اطلاعات و دانش‎شناسی») دوره ۱۸، شماره ۳( به بازتعریف رشته پس از تغییر نام آن می‎پردازد که با سرسخن «نگاهی جامع به حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی» (دوره ۱۹، شماره ۱) تکمیل می­ شود. «جایگاه ما بین دو قله رفیع» ((دوره ۲۰، شماره ۳) بیان می دارد که حوزه کتابداری و اطلاع‎رسانی در بین دو حوزه وزارتی «ارتباطات و فناوری اطلاعات» و «اطلاعات» چه نقشی را می­ تواند ایفا کند و در کجا قرار می ­گیرد. در «مطالعات نمایشگاهی کتاب» (دوره ۲۰، شماره ۱) هم ضمن بیان اهمیت آن، پیشنهاد حضور رشته یا درسی برای تمشیت و سامان دهی نمایشگاه‎های فرهنگی­ را در این حوزه پیشنهاد می­ کند. «علم اطلاعات و دانش شناسی: ریشه در فلسفه و شاخه در علوم اجتماعی دارد (دوره ۲۴، شماره (۴ به بازتعریف هویت رشته می­ پردازد، و در سرمقاله «‎چقدر علم اطلاعات و دانش شناسی در اسناد بالادستی حضور دارد» ((دوره ۲۵، شماره ۱( از این تاسف می‎خورد که در اسناد بالادستی فرهنگی کشور، نقش کتابخانه­ ها و کارکرد آن به­ خوبی تبیین نشده است. سرسخن «گاهی کوزه‎گر از کوزه شکسته آب می‎خورد) «دوره ۲۵، شماره ۳(   بیان تاسفی است از یکی از متخصصان رشته که بدون تحقیق از ظهور و افول دانشکده علم اطلاعات و دانش‎شناسی سخن گفته است، و سرانجام مقاله »باز هم هویت» (دوره ۲۵، شماره ۴) مجددا به اهمیت بازگشت به تعریف و لزوم توجه داعیه­ داران این رشته به بازشناسی رشته خود تاکید دارد. موضوع دوم شفافیت است که شفافیت اطلاعاتی نمونه مجسم آن است. اصلا اطلاعات اساسش بر شفافیت است و اگر شفافیت نباشد ضداطلاعات و انحراف از اطلاعات است. سردبیری معتقد است که اگر شفافیت در اطلاعات اصل می­ بود، وضع اطلاعات و اطلاع‎رسانی کشور این چنین، رشته علم اطلاعات و دانش‎شناسی هم غریب نبود و مدارس این رشته هم متناسب با نیاز کشور خود را سامان می­ داد. در هرحال، بعضی از مقالات مرتبط در این حوزه به ترتیب تاریخی عبارت اند از ««عزم بر شفافیت اطلاعاتی ((دوره ۲۲، شماره ۱(، شفافیت اطلاعاتی و نقش علم اطلاعات و دانش شناسی»»(دوره ۲۳، شماره ۱(، »رابطه رویت‎پذیری و منزلت اجتماعی) «دوره ۲۳، شماره (۲، »سرمایه اجتماعی و پنج ”میم“ اطلاعات) «دوره ۲۴، شماره ۱ (شامل اطلاعات مردود، محدود، مغشوش، مخلوط و مربوط، «عزم ملی و نظام اطلاعاتی» )دوره ۲۶، شماره ۱) که همه بر ضرورت شفافیت اطلاعاتی تاکید می ­کنند. موضوع سوم مدیریت و اقتصاد است. «کارکرد و رفتار تخصص گرایی و تولید انبوه «(دوره ۱۹، شماره ۳  «این حوزه برای بقا به تخصص نیاز دارد» ((دوره ۲۱، شماره ۱) »خواندن و مطالعه» (دوره ۲۱، شماره ۲)، «رفتار اطلاع‎یابی و اهمیت آن» (دوره ۲۱، شماره ۴) از آن جمله است. «برجام و مدیریت دانش و اطلاعات) «دوره ۲۱، شماره ۳) بیان می‎کند که کتابخانه‎ها در تنویر افکار در این واقعه می­ توانستند نقشی داشته باشند. «تورم و رکود در کتاب خوانی»(دوره ۲۲، شماره ۲) به­ مشابهت امور معنوی با مادی می­ پردازد که می­ توان در حوزه کتابداری بعضی اصطلاحات اقتصادی را به ­عاریه گرفت. «ریشه و میوه در علم اطلاعات و دانش شناسی) «دوره ۲۲، شماره ۳ «انگیزه کاری و عملکرد مدیران» ((دوره ۲۲، شماره ۴(دو موضوعی هستند که به اهمیت کارکرد کتابخانه‎ها می پردازد. موضوع بعدی کتابخانه­ های عمومی است که بخش مشبعی از سرمقاله­ ها را به خود اختصاص داده است.«تغییر و تکامل» ((دوره ۱۶، شماره ۱های عمومی های مرتبط کتابخانهحوزه» ((دوره ۱۶، شماره ۲)، و لزوم تجدیدنظر در راهبرد کتابخانه های عمومی» (دوره ۲۳، شماره ۴ (از آن جمله اند. پژوهش موضوع بسیار مهم دیگری است که بیش از هر موضوع دیگر در سرمقاله‎ها به آن پرداخته شده است. اساس نگارش و تاسیس مجله بر پژوهش است و چنانچه پژوهش به­ معنای واقعی آن صورت نگیرد ننوشتن بر نوشتن برتری دارد. وقتی پژوهش به معنای واقعی آن صورت نگیرد، کار سردبیری و مجله هم با مشکل مواجه می­ شود. بعضی از مقالات در این زمینه عبارت اند از: «پژوهش و اهمیت آن» (دوره ۱۶، شماره ۳)، «داوری در مجلات؛ بخشی از مدیریت نشر» (دوره ۱۷، شماره ۱)، «آسیب های پژوهش» (دوره ۱۹، شماره ۲)، «علم اطلاعات و دانش شناسی و گام های بزرگ» (دوره ۱۹، شماره ۴)، «پژوهش برای پیشرفت یا برون رفت» (دوره ۲۰، شماره ۲)، «چالش‎های سردبیری» (دوره ۲۴، شماره ۲)، «متغیرسازی و متغیربازی در نگارش مقالات» (دوره ۲۵، شماره ۲). اگر به­ عمر بعضی از مجلات بزرگ و معروف علمی در دنیا بنگریم، عمری بیش از صد سال یا دویست سال دارند که عمر نزدیک به سی سال این مجله در برابر آن چیزی نیست. اکنون که سردبیری و هیئت تحریریه گذشتن از شماره صد مجله را یادآور می‎شوند، امیدوارند که این مجله که در حوزه علم اطلاعات و دانش‎شناسی از پرسابقه‎ترین‎ها است، دیر بپاید و نهاد مسئول حمایت از آن، قدر آن را بداند و در پربارترکردن آن از طریق حمایت مالی و معنوی از طرح های علمی و عملی حساب شده تلاش کند و محققان هم دایره توجه به کتابخانه‎های عمومی را گسترش دهند و برای ارتقای سطح علمی مقالات خود بکوشند و از این مجله به­ قدر لازم حمایت کرده، و آن­ را بستری برای نشر پژوهش های خود انتخاب کنند. مجله در نظر دارد تا رویت‎پذیری خود را بالا ببرد و به ­گونه‎ای عمل کند تا بتواند در نمایه‎های بین‎المللی همچون اسکاپس نمایه شود. بدیهی است این امر نیازمند ­توجه معنوی نویسندگان توانمند است، همچنین توجه به مقالات کیفی اولویت سردبیری است.

Keywords:

Editorial Concerns , دغدغه های سردبیری