سخن سردبیر: شورای نقد متون و کتب علوم انسانی و نقد نام کنگره متخصصان علوم اطلاعات

آموزش دارای سه رکن عمده است: استاد (معلم)، کتاب و دانشجو. در این سه مورد زیاد سخن گفته شده؛ ولی هر چه گفته و نوشته شود باز به قول معروف «از هر زبان که می‎شنوی نامکرر است». استاد است که دانشجو را پرورش می‎دهد؛ هم درس می ­دهد و هم تربیت می­ کند و راه برخورد با مسائل را نشان می دهد. در واقع علم، پیشرفت را عهده دار است و تربیت، برون رفت را و این هر دو وظیفه مهم کار استاد و معلم است. دنیای امروز به دنبال پیشرفت است، ولی این پیشرفت سریع و به اعتباری جنون­ آسا مشکلاتی را به‎وجود می ­آورد که باید از آن بیرون رفت و تربیت و تجربیات تربیتی است که راه خروج  از گرفتاری‎ها را نشان می­ دهد که از آن به شدت غفلت می‎شود. غول فناوری همه چیز را عوض کرده و دنیای دیجیتال سبک زندگی جدیدی به وجود آورده که همه را از خرد و کلان درگیر کرده است. اینکه روانشناسی رونق می ­گیرد، یا اخلاق دوباره مطرح می ­شود به ­خاطر ناهنجاری‎های به‎وجود آمده از این پیشرفت‎های سریع علم و فناوری یک جانبه است. اگر زمینه مستعد باشد دانشجو استعدادهای خود را بروز می دهد و اگر زمینه مساعد نباشد به خاطر نظام بد آموزشی همانی­ را انجام می­ دهد که جامعه از او می ­خواهد. دانش آموختن برای آن کسی که علاقه‎مند است هم شیرین است و هم دشوار. برای تحصیل آن باید زحمت کشید. جمع­ آوری اطلاعات بدون شناخت منبع و ماخذ و بدون داشتن تحلیل و نقد، دانش آموختن نیست بلکه محفوظاتی است که به‎سرعت از دست می‎رود و با محفوظات دیگر جایگزین می­ شود. به‎عنوان نمونه بسیار شده است در وب سایت­ ها در مورد خاصیت بعضی غذاها، میوه ­ها، یا داروها نظرات متفاوتی ابراز می‎شود که خواننده را گیج و متحیر می ­کند. بحث و بررسی و دقت در آن، زمان می­ برد و فرصت کافی و تلاش می خواهد. به قول شاعر گرانقدر: دلا گر کنج عزلت­ ها نمی­ شد       به رویت گنج دانش وا نمی­ شد نمی جستی نشان از گنج پنهان     گرت در کنج عزلت ها نمی شد اگر آسان بود پیشه علم     در عالم جاهلی پیدا نمی ­شد اما رکن سوم کتاب است. کتاب منشور آموزش است. بدون آن هر چند استاد سعی، و یا دانشجو تلاش کند گوئی جائی که باید به آن تمسک جست و یا استناد کرد خالی است، و کارکردن بدون دستورالعمل است. از این رو نقش کتاب دقیق و صحیح در جلوگیری از بروز خطا در انجام امور بسیار مهم است. اصلا یک معنای کتاب قانون و قانونمندی است و خود کتاب فیزیکی هم به این اعتبار کتاب نامیده شده که در آن اصول و قوانین هر علمی مندرج است و یار استاد و یاور دانشجو است. بدیهی است پیوستگی و همگامی سه عنصر استاد، کتاب و دانشجو در تدوین کتاب خوب موثر است. استاد فرهیخته و تلاشگر با مطالعه عمیق خود دارای ایده‎های نو می‎شود و پرسش‎های بجای دانشجو نحوه نگارش را به استاد می‎آموزاند و کتاب در سطوح مختلف بنیادی، کاربردی و عملیاتی نوشته می‎شود تا مشکلات بر طبق موازین و اصول حل شود. اینکه نگارش کتاب به‎گونه­ ای باشد که دانشجو را به تفکر وادارد و از حافظه‎محوری دور و به مهارت تشویق کند، علاوه بر موارد فوق‎الذکر به ماهیت رشته و تعریف آن بر می گردد. در علم اطلاعات و دانش­ شناسی مسئله تعریف به‎شدت مطرح و مورد مناقشه است و شاید در مواردی شدیدتر از سایر رشته‎ها باشد. در این بین، نقد و حتی بررسی کتاب در جامعه علمی و دانشگاهی ما بسیار کم ­رنگ و کم ­طرفدار است. همه می‎خواهند بنویسند ولی دوست ندارند کارشان مورد نقد قرار گیرد. مناسبات انسانی و رودربایستی‎های صنفی این اجازه را به ناقدان نمی­ دهد و مراکز تصمیم­ گیری هم آن‎قدر در مسائل اجرائی و تفسیر قوانین دست و پاگیر غرق­ اند که وقتی برای این کار ندارند. در هر حال، بررسی چند و چون کتاب‎ها و نقد آنها از مواردی است که باید به ­آن اهتمام فراوان داشت. با آنکه رشته علم اطلاعات و دانش‎شناسی (کتابداری و اطلاع‎رسانی سابق) به لحاظ قدمت از بسیاری از رشته‎ها قدیمی­ تر است اما به دلائلی کار نقد و بررسی کتاب‎ها در آن به تاخیر افتاده است و این بدین علت است که گاه سیطره فناوری آن‎قدر ذهن عده ای را مشغول می­ کند که توهم ایجاد می ­شود که نکند این رشته هم ماهیت فنی دارد. در حالی که فناوری ابزاری است که در خدمت همه رشته­ ها است. آیا در پزشکی از فناوری کم استفاده می شود؟ و آیا ما مجازیم که پزشکی را رشته ای فنی بنامیم؟ درهرحال در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شورای بررسی متون، نقد و بررسی کتاب‎های این رشته یک دو سالی است که شروع شده است و در این مدت ماهی یک جلسه داشته است و بیش از ۵۰ جلد کتاب مورد بررسی قرارگرفته و بیش از ۱۵ مقاله علمی پژوهشی از آن بیرون آمده است. در این جلسات کتاب‎های درسی و احیانا کمک‎درسی مورد نقد و بررسی قرار می‎گیرد. با آنکه کتاب خوب خیلی کم است، اشکالات عمده‎ای که تاکنون با آن مواجه بوده‎ایم،که به مقدار زیادی می‎توان آن را به مقالات هم تسری داد به قرار زیر است: - پاره ای از کتاب ها باامضای استاد و دانشجو است. اما با بررسی­ هایی که به عمل می ­آید چنین معلوم می‎شود که بیشتر فعالیت دانشجوئی است و استاد اگر نظارتی هم داشته است نظارت عامه بوده و خیلی به ­دقت آن را بررسی نکرده و برای آن وقت نگذاشته است. به­ خاطر حرمت استاد هر چند در نقد تلاش می شود ملاحظاتی صورت گیرد ولی در بعضی موارد اصلا امکان چنین ملاحظاتی وجود ندارد. - اغلب کتاب‎ها تک‎نویسنده است که البته اشکالی هم ندارد ولی اگر روح جمعی وجود داشته باشد به‎ویژه در موضوعات مشترک می­ توان از همکاری­ های علمی استفاده کرد. اگر کتاب ها توسط چند استاد نوشته شود به ­شرط آنکه وقت لازم را برای تالیف بگذارند، قطعا کیفیت بالا می ­رود که سنت بسیار پسندیده ­ای است. - ترجمه کتاب‎ها از زبان دیگر به‎ویژه انگلیسی است که در اغلب آنها یا ویرایش ادبی ندارند و یا ویرایش علمی نشده‎اند؛ به‎ویژه در آنجا که نویسنده وارد موضوع جانبی رشته مثل روانشناسی، جامعه­ شناسی، اقتصاد، فلسفه و مانند آن شده است. این مشکل در کتاب‎های تالیفی هم به وضوح دیده می­ شود. به نظر می­ رسد مولفان حتما باید به دو ویرایش علمی و ادبی بها دهند و برای آن تا قبل از آنکه به دست ناشر برسد فکری کنند. - تکرار معضل بزرگی است، و این یعنی نویسنده برای آنکه تولیدات خود را بیشتر کند و امتیاز مضاعف بگیرد مطالب مشابهی را با چند عنوان منتشر می‎کند که صورت مطلوبی ندارد و نشان از بریدن و چسباندن (cut & paste) دارد. اتهام سرقت علمی هم به قوت خود باقی است. - نبودن مجلات نقد علمی و ادبی یکی از نواقص حوزه نشر است. بر طبق اطلاع، فصلنامه نقد اطلاع‎رسانی و ارتباطات (کلیات کتاب ماه سابق)که توسط خانه کتاب منتشر می‎شد هم ظاهرا تعطیل شده و این فاجعه مکرر است. - توانمندی ناشران هم یکی از موارد مهم در حوزه نشر است. اگرچه در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی ناشر تخصصی کمتر از انگشتان یک دست وجود دارد اما همکاری و ارتباط این ناشران می‎تواند در بهبود انتشارات کتب تاثیر به‎سزایی داشته باشد. آنها لازم است هر کتابی را چاپ نکنند و برای خود، ویرایش‎گر علمی و ادبی داشته باشند. از کنگره چهارم متخصصان علم اطلاعات و دانش‎شناسی درخواست شد تا وقتی بگذارند تا به ­اختصار در باره اهمیت نقد متون رشته مطالبی به اطلاع علاقه‎مندان برسد و با آنکه از زبان دبیر محترم علمی دوبار قول پیگیری شنیده شد ولی پاسخی دریافت نگردید. آنچه بیشتر جلب توجه می‎کند این است که عنوان کنگره چهارم «آموزش» بود و این عدم توجه و یا تمایل به نقد کتاب به عنوان رکن آموزش قابل بحث است. امیدوارم که در کنگره های بعدی به این امر مهم یعنی کتاب و نقد آن بها دهند و جائی در این کنگره متخصصان پیش بینی شود. من با آنکه کنگره متخصصان علوم اطلاعات را پدیده ای خوب می­دانم که در آن جمع کثیری فعالیت می کنند و دستاوردهای مطلوبی هم داشته است ولی نکته‎ای در مورد نام گذاری آن می­ بینم که ناگزیر از ذکر آن هستم و امیدوارم مورد توجه قرار گیرد و آن این است که: - با آنکه جمعی متخصص در راس کار ممکن است وجود داشته باشد، چون کنگره طیف وسیعی در سطوح مختلف از دانشجویان کارشناسی، کارشناسی ارشد، و دکتری، کتابداران، استادان جدیدالورود و با سابقه تا برسد به بازنشستگان را شامل می‎شود اطلاق متخصص به این مجموعه کمی دور از واقعیت است. - اینکه ما خود را به عنوان متخصص بنامیم شاید حمل بر نوعی خودستایی شود، لذا به جاست قبل از اینکه دیگران به آن اشاره کنند خود در مقام اصلاح برآییم. - اینکه تخصص این رشته را دیگران و به­ ویژه مسئولان یا نمی­ دانند و یا به رسمیت نمی­ شناسند و این از قبل از انقلاب تا کنون همچنان جریان دارد. شاهد آن اینکه مراکز بزرگ کتابداری و کتابخانه ای توسط غیرکتابدار اداره می ­شود و هر از گاهی با تصمیمات غیرکارشناسانه موجب خسران هایی هم می ­شوند. این حوزه باید در این زمینه اقداماتی انجام دهد و با بازبینی خود و مطالبی که تدریس می­ کند بر این مشکل فائق آید. - اینکه باید اول تخصص را تعریف کرد. من به­ شدت با تخصص موافقم و چندین سال قبل هم به مدیر کمیته برنامه‎ریزی علم اطلاعات و دانش­ شناسی در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) نوشتم که بیایید همه استادان باسابقه در دانشگاه‎های بزرگ کشور تقسیم کار کنید، و با استفاده از دانشجویان دکتری و کمک گرفتن از سایر حوزه ­های مرتبط، افراد متخصص موضوعی تربیت نمائید؛ آن‎وقت با داشتن تخصص در چنین مجموعه­ ای می­ توان ادعا کرد که متخصص داریم. من کاملا باور دارم که در این رشته تخصص‎هایی وجود دارد مثل یادمانه ­ها (آرشیو)، اخلاق اطلاعات، مبانی معرفتی اطلاعات و دانش، مدیریت و اقتصاد اطلاعات و نظایر آن که می­ توان متخصص تربیت کرد. زیرا وقتی می­ گوئیم متخصص باید از کسانی حرف بزنیم که کارشان را دیگران نمی ­توانند انجام دهند و اگر آن­ها را به جامعه عرضه کنیم کاملا خریدار داشته باشد و مقامات مسئول هم آن­ها را با اشتیاق بپذیرند. من با توجه به این جهات نام کنگره دانش‎آموختگان علم اطلاعات و دانش ­شناسی را پیشنهاد می­ کنم.

Keywords:

آموزش , نقد متون , کتب علوم انسانی