عقل گرایی در منابع اخلاقی متاخر شیعه (با محوریت محجه البیضاء، معراج السعاده و جامع السعادات)

عقل گرایی شیعه در اخلاق بر مدار اصل حسن و قبح عقلی می چرخد؛ اما به دلیل حدیث محور بودن اخلاق، تا قرن ها تنها کسانی مثل ابن مسکویه و خواجه نصیر طوسی به کارایی عقل در اخلاق اعتبار داده بودند. از قرن یازده به بعد علمایی چون فیض کاشانی و بعدا نراقی ها، این اعتباردهی را احیا کردند که تا کنون ادامه دارد. کارکرد عقل نظری در شناخت مبانی ارزش های اخلاقی و شناخت حسن و قبح افعال اخلاقی و کارکرد عقل عملی در ایجاد انگیزه برای ترک یا فعل آن افعال، نمود پیدا می کند. عقل در المحجه البیضاء، می تواند مفاهیم و مبانی اخلاقی را کشف و فهم و حتی افعال اخلاقی را داوری کند که وابستگی اخلاق به عقل را می رساند؛ اما در مکتب اخلاقی نراقی ها، برای فهمیدن احکام و افعال اخلاقی در کنار شرع قرار می گیرد، هرچند دامنه فهم اش محدود است. دیگر قوای نفس را رهبری می کند و نتیجه این رهبری عقل، فرمان بری دیگر قوا و سعادت نفس است. در این مقاله با روش تحلیلی توصیفی، چگونگی عقل گرایی در آثار اخلاقی متاخر شیعی بررسی شده و تعیین جایگاه معرفتی و کارکردگرایانه عقل در اخلاق شیعی، هدف آن است.

Keywords:

عقل , اخلاق , عقل گرایی , محجه البیضاء , جامع السعادات , معراج السعاده