تحلیل فضایی آسیب پذیری کاربری های اراضی در برابر سیلاب(مطالعه موردی: شهر راز، استان خراسان شمالی)

چکیده مبسوطپیشینه و هدف: سیلاب ­ها از مهم­ترین مخاطراتی هستند که سبب وارد آوردن خسارات زیادی به نواحی شهری می­ شوند. سیلاب شهری با توجه به فراوانی فزاینده آن در سال­های اخیر یکی از مخاطرات طبیعی تهدیدکننده در مناطق شهری در سراسر جهان است. به منظور جلوگیری از وقوع سیل و کاهش پیامدهای بعدی، مدیران شهری با هدف پیش بینی ویژگی های بارندگی از جمله شدت پیک، زمان رسیدن و مدت زمان، به ساکنان مناطق پرخطر هشدار داده و در هنگام پیش بینی سیلاب، باید اقدامات اضطراری را به کار گیرند از آنجایی که نقشه­نگاری خطر سیلاب­های شهری نقش تعیین کننده­ای در مدیریت و برنامه­ریزی شهری به ویژه در کاهش خسارات سیل دارد و می­بایست شهرسازان و برنامه­ریزان شهری، زمین شناسان و جغرافیدانان به بررسی دقیق علل و عوامل ایجاد این بلایای طبیعی در مناطق شهری بپردازند و راه­کارهای لازم را برای کاهش اثرات آن پیش­بینی کنند. این پژوهش با هدف تحلیل فضایی پهنه­ های آسیب­پذیر شهری در برابر سیلاب در شهر مورد مطالعه پرداخته و ضمن مشخص کردن پهنه­ های در معرض خطر راهکارهایی جهت کاهش آسیب پذیری ارائه داده است.مواد و روش ها: تحقیق حاضر از نوع کاربردی و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. روش  گردآوری اطلاعات براساس مطالعات کتابخانه­ای و پرسشنامه است. جامعه آماری پژوهش، کارشناسان مرتبط با حوزه های شهرسازی و منابع طبیعی، آب و فاضلاب، محیط زیست و سایر نهادهای رسمی مرتبط با شهر راز می­ باشند. در این تحقیق برای اجتناب از تاثیر نظرات شخصی و خطاهای سلیقه ای تعیین و وزن معیارها  از نظر متخصصین استفاده شده است. حجم نمونه تعداد ۴۰ نفر با روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند که از نرم افزارGIS  و تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده است. پس از تعیین وزن ها و محاسبه نرخ پایداری شاخص ها و ضریب تایید آن، عملیات اولویت بندی مناطق آسیب پذیر اجرا و نتیجه به صورت نقشه ای در سه طبقه شامل نواحی اولویت دار (آسیب پذیری زیاد)، با اولویت کم (آسیب پذیری متوسط) و فاقد اولویت (آسیب پذیری کم) شناسایی شده اند.یافته ­ها و بحث: برای ارزیابی مناطق آسیب پذیر ناشی از سیلاب در شهر راز، متغیرهای تحقیق حاضر به دو گروه طبقه بندی شدند: اول عناصر تشدیدکننده، که میزان آسیب پذیری کاربری ها را در برابر سیلاب افزایش می دهند و شامل: شیب زمین و شبکه آبراهه و گروه دوم، عناصر در معرض خطر یا عناصر اساسی، جانی و فضایی تقسیم شده اند. عناصر اساسی، در معرض مستقیم خطر سیلاب قرار دارند. به دلیل اینکه آب گرفتگی دهانه پل ها در هنگام بارش های شدید از جمله شایع ترین معضلات رواناب های شهری است، لذا پل های شهری از جمله عناصر اساسی در معرض خطر سیلاب هستند. در این تحقیق متغیرهای موثر در آسیب پذیری که شامل کاربری اراضی، فاصله از پل، تراکم جمعیت، شیب و تراکم شبکه آبراهه است جهت تعیین وزن کلی، اولویت بندی آن ها براساس روابط موجود در ماتریسی به ابعاد ۵*۵ برای مقایسه دوبه دو متغیرها و تعیین ارجحیت آن ها قرار گرفت. یافته های تحقیق حاضر نشان می دهد که کاربری های مسکونی و فرهنگی در فاصله صفر از رودخانه در شهر راز احداث شده و حریم رودخانه را رعایت نکرده اند. همچنین کاربری های آموزشی، صنعتی، کشاورزی و مذهبی در فاصله ۱۳ و ۱۵ متری از رودخانه بنا شده اند. استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP و نرم افزار GIS میزان و نواحی آسیب پذیر در برابر سیل در شهر راز مشخص نمود که کاربری های مسکونی، فرهنگی، مذهبی، درمانی بیشترین درصد خطرپذیری در برابر سیلاب های شهری را دارند.نتیجه گیری: نتایج نهایی نشان داد،  ۳۳ درصد از مساحت شهر راز در معرض آسیب پذیری زیاد ناشی از سیلاب قرار دارد که با توجه به کوچک بودن شهر و عدم وسعت سایر کاربری ها بیشترین آسیب پذیری مربوط به کاربری مسکونی است. این آسیب پذیری بیشتر به دلیل شیب زمین، کیفیت پایین ابنیه و همچنین عدم رعایت حریم رودخانه به عنوان مهم ترین علت در آسیب پذیری کاربری مسکونی است.

تحلیل فضایی آسیب پذیری کاربری های اراضی در برابر سیلاب(مطالعه موردی: شهر راز، استان خراسان شمالی) Keywords:

آسیب پذیری , تحلیل سلسه مراتبی , سیلاب شهری , شهر راز , مخاطرات طبیعی