انسان معاصر و فراموشی سلامت نفس بر اساس مبانی حکمت بوعلی سینا

سلامت معنوی به برخورداری از حس پذیرش، احساس مثبت، اخلاق و حس ارتباط متقابل با قدرت حاکم و برتر قدسی، دیگران و خود اطلاق می شود که طی فرایند پویا و هماهنگ شناختی، عاطفی، کنشی و پیامدهای شخصی حاصل می شود. از مولفه های اصلی سلامت معنوی می توان به شناخت معنوی، عواطف معنوی، کنش های معنوی و ثمرات معنوی اشاره کرد (۱). دغدغه شکوفایی بشر در زمینه های فوق موجب طرح دیدگاه های گوناگونی در مکاتب مختلف شده است؛ به گونه ای که برخی از آنها تنها به بعد جسمانی توجه می کنند و در مقابل، برخی دیگر بعد غیرجسمانی را نیز افزوده اند. در این نوشتار، تلاش شده است غفلت از بعد معنوی و راهکار جبران آن بر اساس مبانی حکمت بوعلی سینا تبیین گردد.با مطالعه اجمالی کتب مقدس در ادیان و گروه های مختلف می توان به مسیر دارای تامل و تردید بیشتر انسان های گذشته اطمینان یافت. در آموزه های قرآن کریم نیز هشدارهای مهمی وجود دارد که کمتر توجه بشر معاصر به ویژه مسلمانان را به خود جلب کرده است. در آیات مختلف به معرفت نداشتن انسان به حقایق عالم هستی اشاره شده است؛ ازجمله: «اما بیشتر این مشرکان به حق دانا نیستند (بلکه) از آن دوری می کنند.» ؛ «و لیکن اکثر مردم از آن آگاه نیستند» ؛ و «(اکثر) آنان به امور ظاهری از زندگی دنیا آگاهند و از عالم آخرت (و وعده ثواب و عقاب حق) به کلی بی خبرند» (۲). علاوه بر آیات، روایات فراوانی نیز درباره گرایش نادرست بیشتر مردم در زمان های مختلف وجود دارد که به نوعی در عصر کنونی نیز مشهود است. ابن سینا در برخی از آثارش این آسیب را یادآور می شود. وی در فرازی از کتاب الاشارات و التنبیهات تصریح می کند: «علی رغم آنچه بیشتر مردم گمان می کنند، موجودات جهان تنها شامل محسوسات ظاهری نیست» (۳).راه نجات از آسیب مورد نظر، توجه به سلامت معنوی یا باور به وجود نفس انسانی و به کمال رساندن آن است. مقصود از نفس انسانی در این نوشتار همان روح است. در تعریفی کوتاه می توان نفس را قوه ای در جسم دانست که منشا آثار گوناگون می شود. مثلا انسان گاهی نشسته است و گاهی ایستاده، زمانی می بیند و زمانی می شنود و همچنین ادراکات متفاوتی دارد. این آثار از مبدا واحدی سرچشمه می گیرد که «نفس» نامیده می شود (۴). به تعبیر دیگر، بوعلی در تعریف نفس انسانی به پیروی از ارسطو تصریح می کند که نفس موجودی مستقل است که جسم نیست و می تواند بدن را حرکت دهد (۵). ابن سینا مانند فارابی بیشتر عمر خود را با رویکرد استدلالی به بحث های مختلف فلسفی پرداخته است. وی معتقد است اگر قوه عقلی انسان که یکی از قوای نفس است بتواند به مرتبه ای به نام «عقل فعال» متصل شود، مقدمات سلامت معنوی که همان سلامت نفسانی است فراهم می شود (۳). طبق عقیده وی، انسان علاوه بر توجه به بدن مادی، لازم است نفس خود را نیز مدیریت کند و به شکوفایی برساند. بعد معرفتی چنین انسانی بر مسائل مهمی مانند وجود خدا، وجود نفس، وجود معاد و لزوم شریعت تمرکز می یابد. مرتبه ای که مدنظر ابن سینا است مادی نیست و تکمیل کننده نفوس انسانی است و آنها را از قوه به فعلیت می رساند. کمال نفس آدمی به لحاظ اینکه جوهری مجرد می باشد این است که نسبت به حقایقی درباره خدای تعالی تا جهان مادی معرفت پیدا کند و نظام هستی از مبدا تا معاد در او نقش بندد و سراسر آگاهی شود. به لحاظ اینکه نفس با تصرف تدبیری به تن وابسته است، کمال او این است که بر قوای بدنی خود مسلط باشد و خشم، شهوت و اندیشهاش را در حد اعتدال و چنانکه رای صحیح اقتضا دارد، در تدبیر زندگی به کار برد و به عبارت دیگر، عدالت، شجاعت و عفت را راهنمای زندگی این جهانی خویش سازد (۶). بوعلی سینا در بخشی از آثار خود که به اواخر عمرش منسوب است، تلاش می کند علاوه بر تبیین روش عقلی برای دستیابی به سلامت معنوی به شیوه شهود عرفانی گرایش یابد که البته موفق نمی شود آن را تکمیل نماید (۷). در این شیوه نیز در پی ترسیم نموداری جهت توجه به اهمیت سلامت معنوی است. وی با طرح مجدد اعتقاد برخی از مردم، لذت های باطنی را یادآور می شود و به اثبات آن می پردازد (۳). سلامت معنوی موجب به دست آوردن لذت واقعی می شود. انسان سالم از دیدگاه وی تلاش می کند با پرداختن به نفس و البته با استفاده از شریعت، به عالم قدس که فراتر از عالم مادی است رهنمون شود.درنتیجه، آنچه از آثار ابن سینا استفاده می شود این است که سلامت معنوی انسان در نتیجه شکوفایی عقل نظری و عملی در انسان شکل خواهد گرفت. یکی از دغدغه ها و هشدارهای ابن سینا گمان برخی از انسان ها در بسنده نمودن به ظواهر حسی جهان و غفلت از سلامت نفسانی به عنوان بخشی مهم از سلامت معنوی است.

Keywords:

انسان , ابن سینا , سلامت نفس , سلامت معنوی