بررسی حوزه آبخیز در نقش سیستم اجتماعی- اکولوژیکی با تاکید بر حوزه آبخیز زاینده رود

سیستم اجتماعی-اکولوژیکی (SES) یک چارچوب مفهومی جامع و چندلایه است که اغلب برای درک تعاملات و نتایج انسان و محیط استفاده میشود. تغییر اقلیم و به دنبال آن بحران کم آبی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر تعادل کره زمین هستند. سیستمهای اجتماعی - اکولوژیکی به عنوان سیستمهای ترکیبی و ناپایدار تعریف شده اند. برخلاف مفاهیم دیگر، SESبه عنوان یک هم افزایی از حوزه طبیعی و اجتماعی درک میشود. SES همچنین بر ساختارها و فرآیندهای اجتماعی (اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی) و طبیعی (بیولوژیکی، زمین شناسی، شیمیایی و فیزیکی)، تکیه میکند. سیستمهای اجتماعی - اکولوژیکی غیرخطی همراه با بسیاری از اجزای سازنده، ساختار و فرآیندهای بازخورد، خصوصیات آنها را به عنوان سیستمهای پیچیده و تطبیقی به ارمغان می آورد. در این مقاله ضمن معرفی علم آبخیزداری به عنوان یک علم بین رشته ای حوزه آبخیز بهمثابه یک سیستم اجتماعی- اکولوژیک بررسی شده است. در ادامه حوزه آبخیز زاینده رود به عنوان یک حوزه آبخیز کلیدی در سطح کشور از دید تفکر سیستمی تحلیل و بررسی شده است و مهمترین مسئله پیرامون بحران حوزه آبخیز زاینده رود را در فقدان تفکر سیستمی و یکپارچه در مدیریت آن بیانشده است. در تحلیل حوزه آبخیز زاینده رود اولین گام لزوم فهم این حوزه آبخیز به عنوان یک سیستم یکپارچه و هموارسازی راه احیا و تطابق با شرایط زیست محیطی و اجتماعی جدید است. با نگاه تفکر سیستمی به حوزه آبخیز زاینده رود میتوان چالش بحران و خشکی زاینده رود را در فشار های وارد براین سیستم در قالب خشکسالی، مدیریت بخشی نگر، سد زاینده رود و مصارف حوزه آبخیز دید که از امکانات و خدمات این سیستم (در غالب شرایط زیست محیطی، اکولوژیک، کمیت و کیفیت آب) پیشی گرفته است. در این شرایط میبایست تعادل درونی سیستم بر مبنای تقویت خودسازماندهی ذاتی آن و باهدف تبدیل حوزه آبخیز به سیستم تطبیق پذیر و پویا، به این سیستم بازگردد. بدون شک، شناخت مسائل حوزه آبخیز زاینده رود و واکاوی راهکارهای مواجه با این مشکلات و مدیریت آنها، نیازمند نگاه و نگرشی نوین به ابعاد مختلف و پنهان این مسائل دارد. ارتباط و اندرکنش مسائل آب و محیط زیست با مسائل اجتماعی و انسانی، از مهمترین ابعاد مدیریت حوزه آبخیز زایندهرود است که در بسیاری از مطالعات سیاست گذاری و برنامه ریزی منابع آب مورد غفلت جدی قرارگرفته است.

Keywords:

حوزه آبخیز , علم بین رشته ای , سیستمهای اجتماعی- اکولوژیک , تفکر سیستمی , زاینده رود