ارزیابی تغییرات هیدرواکولوژیک رودخانه هلیل رود و نقش سدهای در دست بهره برداری در ایجاد آن

سابقه و هدف: گرچه آب عنصر اصلی توسعه پایدار به شمار می ­رود، اما پروژه­ های سدسازی در راستای مدیریت منابع آب در سال­ های اخیر نتوانسته است تعادل میان مصارف انسانی و نیاز آبی اکوسیستم ­های طبیعی را به گونه ­ای حفظ کند که ضمن بهره ­برداری با اهداف اجتماعی و اقتصادی، حیات  پایدار سیستم ­های رودخانه ­ای نیز تضمین شود. این پژوهش کوشیده­ است در حوضه بالادست سد جیرفت به عنوان ناحیه کلیدی تامین آب در نیمه غربی حوضه آبخیز جازموریان که به نام هلیل­ رود نیز شناخته می­ شود، نسبت به درک اثرات هیدرولوژیک و پیامدهای اکولوژیک ساخت سدها اقدام نماید.مواد و روش ­ها: در این پژوهش معنادار بودن روند تغییرات بلند مدت متوسط آبدهی سالیانه در رودخانه ­های محدوده مطالعات در محل ایستگاه ­های هیدرومتری سلطانی، بافت، هنجان، میدان، قلعه ­ریگی، کناروئیه و حسین ­آباد و نیز تغییرات متوسط بارندگی سالانه در ایستگاه ­های باران­ سنجی متناظر با مناطق فوق در بازه زمانی ۳۸ ساله (۹۸-۱۳۶۰) با استفاده از آزمون من-کندال بررسی شده و سپس ۳۳ پارامتر هیدرولوژیکی (بر اساس آمار دبی روزانه جریان در ایستگاه ­حسین ­آباد در بازه زمانی مذکور) به عنوان شاخص نیازهای اکولوژیک (که متاثر از سدهای مخزنی بافت و جیرفت است) با استفاده از رویکرد محدوده تغییرپذیری و نرم ­افزار IHA در دو دوره قبل و بعد از احداث سدها مورد تحلیل قرار گرفته اند.نتایج و بحث: بر اساس آزمون من-کندال، متوسط آبدهی سالیانه در رودخانه­ های بالادست مخزن سد جیرفت در طول ۳۸ سال گذشته در سطح ۹۵ و ۹۹ درصد افت معنادار دبی داشته ­اند، اما روند تغییرات متوسط بارندگی سالیانه در همین بازه جز در یک ایستگاه (هنجان) معنادار نبوده است که این تفاوت ناشی از اثرات منفی ساخت سدها است و توسط خروجی مدل IHA نیز تایید گردید. لازم به ذکر است بر اساس خروجی مدل مذکور  ۳ ویژگی­ هیدرو-اکولوژیک جریان رودخانه هلیل از زمان بهره ­برداری سد جیرفت (سال ۱۳۷۱) دچار تغییرات اساسی شده، اما بهره ­برداری سد بافت در بالادست سد جیرفت در سال ۱۳۸۸ منجر به تشدید اثرات منفی ویژگی­ های جریان (خارج از محدوده قابل قبول تغییرپذیری اکولوژیکی) هلیل­ رود شده­ است.نتیجه ­گیری: به منظور جلوگیری از تشدید بحران آب، ضرورت دارد اثرات تجمعی در احداث سدهای زنجیره­ای با رویکرد هیدرو اکولوژیک به دقت مدنظر قرار گیرد و برنامه تخصیص آب سدها به ­ویژه حقابه ­های محیط زیستی با توجه به تحولات بالادست حوضه هر سد بازنگری گردد تا اهداف مدیریت یکپارچه منابع آب برای تامین نیازهای اجتماعی-اقتصادی پایدار در کنار حفظ سلامت و بقای اکوسیستم­ های طبیعی تضمین گردد.

Keywords:

هیدرواکولوژی , سد , مدیریت یکپارچه منابع آب , RVA , IHA