تبیین سازگاری معماری ساختمان های شهری با اصول پدافند غیرعامل (مورد مطالعه:شهر اسلامشهر)

زمینه و هدف محیط جغرافیایی که شهر در اشکال و ابعاد مختلف و با عملکردهای متفاوت بر پهنه آن جای گرفته است، میدان و فضای فعالیت و پویش شهری است. با توجه به اینکه اکثر جمعیت یک کشور در این محیط ها زندگی می کنند و غالبا مراکز اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و مراکز حاکمیتی در کشورها هستند، همواره می بایست آمادگی شان در برابر بحران ها مدنظر متخصصین مربوطه قرار گیرد. از این رو امنیت شهری، یکی از چالش های مهم برنامه ریزان و مدیران شهری به شمار می رود و در این میان، رویکرد پدافند غیرعامل در شهرسازی و ساختمان های مسکونی و غیرمسکونی شهرها به منظور مقابله با تهدیدات طبیعی و انسانی و مدیریت بحران ها، مورد توجه مدیریت شهری قرار گرفته است. در این ارتباط بافت و فرم شهر از منظر دفاع غیرعامل می تواند حائز اهمیت باشد. هدف از بررسی اصول پدافند غیرعامل در معماری ساختمان های شهری، کاهش آسیب پذیری ساختمان هاست. به منظور کاهش آسیب پذیری، نیاز به استفاده از راهبردها، تحلیل ها و ارائه برنامه هاست. در این ارتباط، ارزیابی میزان سازگاری و تطابق عناصر معماری و طراحی شهری با اصول و ضوابط دفاع غیرعامل، تعیین راهبردهای توسعه آن و ارائه مدل تبیین معماری پدافند غیرعامل سازه های شهری، به عنوان هدف اصلی امنیت شهری مدنظر است. شهر اسلامشهر در استان تهران یکی از نواحی چالش برانگیز در حوزه معماری و دفاع غیرعامل شهری بوده و در این پژوهش، این شهر به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده است. بنابراین هدف اصلی پژوهش، ارزیابی سازگاری ساختمان های شهری اسلامشهر با اصول دفاع غیرعامل و دسته بندی و اولویت بندی آن ها در چارچوب عامل ها و خوشه هاست. بر همین اساس، درنهایت مدل مفهومی سازگاری معماری ساختمان های شهری اسلامشهر بر پایه پدافند غیرعامل از طریق سنجش عناصر و عوامل سازگار و ناسازگار و ارائه راهبردهای لازم تبیین می شود. برای رسیدن به هدف موردنظر ترکیبی از روش های آماری، میدانی و مدلی استفاده شد.  مدل مفهومی پژوهش از ۳ بخش مجزا تشکیل شده است: معماری شهری که شامل مجموعه ویژگی های فیزیکی کالبدی شهر، کاربری های حساس شهری، ساختمان های شهری و معماری آن ها، سیما و منظر شهری و در مجموع، ساختار و بافت شهر است. پدافند غیرعامل که مربوط به مبحث امنیت شهری و دفاع در برابر تهدیدات شهری است وشامل مولفه های اصلی دفاع غیرعامل شامل ویژگی های بازدارندگی، پدافند، آمایش دفاعی عناصر شهری، بافت و فیزیک شهری و همچنین مبحث کلی امنیت شهری است. چشم انداز معماری بر مبنای دفاع غیرعامل که از طریق ترکیب نتایج و داده های حاصل از ۲ بخش پیشین، چشم انداز مطلوب پژوهش ارائه می شود. داده های مورد استفاده برای پژوهش حاضر شامل ۲ گروه مجزا از داده هاست: داده های مرتبط با معماری ساختمان ها که شامل شکل و فرم ساختمان ها، تعداد طبقات، وضعیت دسترسی به پناهگاه، وضعیت ورودی و خروجی ساختمان ها، راه پله ها، طراحی و شکل درب ها و پنجره ها، چشم انداز و نمای ساختمان ها، کف مسیرهای حرکتی، وضعیت فضاهای حساس ساختمان ها، نوع بلوک های پیرامون، عرض معابر منتهی به ساختمان ها، وضعیت معماری تاسیسات ساختمان ها، محوطه های ساختمان ها، معماری سقف ساختمان ها، نوع مصالح بلوک ها و غیره خواهد بود. داده های مربوط به اصول و پدافند غیرعامل که این متغیرها شامل معیارهای و ضوابط پدافند غیرعامل شامل تراکم ساختمان ها، فشردگی کاربری ها، حیاتی بودن کاربری ها، فواصل بین ساختمان ها، وضعیت پوشش، وضعیت استتار و اختفا، کاربری های پیرامون، دسترسی به خدمات، توپوگرافی و غیره است. روش شناسی پژوهش از نظر نوع داده ها و روش های گردآوری آن، از نوع کمی کیفی بوده و نمونه آماری پژوهش متمرکز بر ۳۰ کارشناس مرتبط با امنیت شهری در اسلامشهر است. تجزیه و تحلیل داده ها در ۲ بخش انجام می گیرد: تجزیه و تحلیل داده های حاصل از ارزیابی متغیرهای سازگاری معماری ساختمان های شهری با اصول پدافند غیرعامل که در آن از آزمون های آماری استفاده شد و پس از تعیین متغیرها و ارزیابی آن ها توسط کارشناسان، با استفاده آزمون های آماری و از طریق نرم افزار SPSS داده ها تحلیل می شوند. ابتدا از طریق روش توصیفی، میزان و کیفیت نتایج مشخص شده و سپس از طریق آزمون تی تک نمونه ای میزان معناداری و واقعی بودن دادها مشخص شد. از طریق شاخص های میانگین و ضریب تغییرات، وضعیت سازگاری و ناسازگاری مشخص شده و در ادامه با استفاده از آزمون آماری کروسکال والیس، تفاوت معناداری بین متغیرها مورد تحلیل قرار گرفت. از آزمون فریدمن، برای اولویت بندی متغیرها از نظر سازگاری معماری با اصول پدافند غیرعامل استفاده می شود و در نهایت ازطریق آزمون همبستگی اسپیرمن، میزان همبستگی بین متغیرها ارزیابی می شود. بخش دوم ، تجزیه و تحلیل داده های مرتبط با تعیین راهبردهای توسعه معماری پدافند غیرعامل است که در این بخش به منظور تعیین راهبردها، تجزیه و تحلیل داده ها از طریق تحلیل ها و آزمون های آماری مانند دوجمله ای، تی تک نمونه ای و تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی و همچنین استفاده از مدل تحلیلی SWOT انجام می شود. نتایج اولیه نشان داد میزان سازگاری ساخت وسازهای اسلامشهر از نظر پدافند غیرعامل چندان رضایت بخش نیست و رضایت بخشی در سطح پایین تا متوسط قرار دارد. بیشتر بخش های معماری ساختمان های مسکونی و غیرمسکونی با اصول دفاع غیرعامل ناسازگار هستند. مهم ترین عامل تاثیرگذار و تعیین کننده در سازگاری معماری ساختمان های غیرمسکونی با اصول دفاع غیرعامل، سازگاری نسبی و متوسط موقعیت ساختمان های غیرمسکونی با انواع خدمات عمومی، درمانی و بهداشتی، امدادی، نظامی و ایمنی، زیرساخت ها و تاسیسات حیانی و سازگاری محدود با مراکز مدیریت بحران است و این عامل در واقع مهم ترین عامل در این حوزه است.  در بخش انتهایی به بررسی برنامه ریزی راهبردی به منظور شناسایی عوامل قوت و ضعف و فرصت و تهدید و ارائه راهبردهای بهینه در حوزه معماری ساختمان های شهری اسلامشهر پرداخته شد. هدف از این بخش ارائه راهکارهایی در جهت رفع نقاط ضعف و تهدید و تقویت عوامل قوت و فرصت و تدوین راهبردهای بهینه است. عوامل درونی (قوت و ضعف) و بیرونی (فرصت و تهدید) از طریق مجموعه مطالعات میدانی از شهر اسلامشهر، مصاحبه ها و گفت وگوها با کارشناسان، تکمیل پرسش نامه و مشاهدات میدانی در قالب مجموعه مفاهیم و مقوله ها استخراج و عوامل تعیین شد. نتایج نهایی پژوهش، به ارائه مدل تبیین سازگاری پدافند غیرعامل ساختمان های شهری منتهی شده است که بر پایه ۴ مقوله اصلی عوامل پیش ران، عوامل توسعه دهنده، عوامل هدایت کننده و عوامل حمایتی استوار است و روابط و پیوند ترکیبی بین مقوله ها بر اساس ساختار چرخ یک خودرو، تنظیم شده است که در نهایت می تواند زمینه ساز توسعه معماری پایدار و ایمن ساختمان های شهری شود.

Keywords:

Urban architecture , urban constructions , passive defense , Eslamshahr City , معماری شهری , ساختمان های شهری , پدافند غیرعامل , شهر اسلامشهر