بررسی کارکردهای عقل عملی در فرآیند صدور عمل در حکمت متعالیه

مسئله ی اصلی این پژوهش، روشن ساختن جایگاه عقل عملی در فرآیند صدور عمل، و هدف آن، کشف کارکردهای «عقل عملی» در این فرآیند، در حکمت متعالیه به روش توصیفی-تحلیلی است. صدرالمتالهین بین «عمل» و «فعل ارادی» تمایز قائل می شود. از نظر وی «عمل» فعلی است که محصول اراده ی همراه با «آگاهی مرتبه دوم عامل» به غرض فعل است. عنصر «آگاهی مرتبه دوم» عنصری است که با افزوده شدن «عقل عملی» به مبادی فعل حاصل می شود؛ بنابراین «عمل» فعلی است ارادی که «عقل عملی» در فرآیند آن نقش آفرینی می کند. از نظر صدرالمتالهین «عقل عملی» به عنوان عنصر آگاهی ساز در فرآیند صدور عمل سه کارکرد دارد. اولین کارکرد، تصور عمل عقلانی و تصدیق به فایده ی آن است؛ در این کارکرد «عقل عملی» در جایگاه مبدا تصوری و تصدیقی عمل و در کنار متصرفه قرار می گیرد. دومین و سومین کارکرد «عقل عملی» به مدیریت قوای ادراکی و تحریکی باز می گردد. صدرالمتالهین معتقد است «عقل عملی» نسبت به مدرکات قوه ی متصرفه آگاهی و اشراف دارد و نسبت به تصدیقات عملی این قوه قضاوت می کند. همچنین «عقل عملی» به شوق های آدمی نیز آگاهی و سیطره دارد و به مدیریت قوای تحریکی آدمی می پردازد. هرگاه «عقل عملی»، در فرآیند صدور یک فعل، دست کم یکی از این سه نقش را ایفا کند، فعل مبدل به «عمل» می شود. در این پژوهش آشکار می شود نظریه ی «وحدت نفس و قوا» تاثیری در بحث فرآیند صدور عمل و کارکرد عقل عملی ندارد و تفسیر «عقل عملی» به «مرتبه ی عقلانی نفس» یا «تعین عقلانی نفس» صرفا منجر به تغییر ادبیات بحث می گردد.

Keywords:

عقل عملی , عمل , فعل ارادی , آگاهی مرتبه دوم , ملاصدرا