برساخت گفتمانی پی رنگ در گزارش های تذکره ای عرفانی: روایت های حلاج

گزارش­های تذکره­ای شکلی از روایت­پردازی عرفانی است که با قصد مشروعیت­­بخشی یا مشروعیت­زدایی، سوژه­ها را فرامی خواند و واقعیت یا واقعیت­هایی را به نفع یا علیه آن ها سامان می­دهد. درک بهتر این واقعیت­های برساخته نیازمند تبیین شیوه­های پی رنگ­سازی گزارش­های مذکور از منظر گفتمانی است. در این نوشتار، برساخت گفتمانی پی رنگ درباب حلاج به مثابه نمونه­ای شاخص در دو سطح مشروعیت­بخشی و مشروعیت­زدایی در گزارش تذکره­ای پانزده کتاب عرفانی طبقه­بندی و تحلیل شده است. برای دلالت­یابی و تفسیر در سطح مشروعیت­بخشی به برخی از مفاهیم ماکس وبر و تئو ون­لیوون و در سطح مشروعیت­زدایی به بعضی از سخنان فوکو و مری داگلاس استناد شده است. نتیجه نشان می­دهد که دسته­ای با گرایش عاشقانه قلندری سعی کرده­اند تا با انتساب اشکالی از اقتدار به همراه ارزیابی اخلاقی مثبت و اسطوره سازی، به حلاج مشروعیت ببخشند. دسته­ای دیگر با تمایلات زهدانه شریعت­محور و ذکر نمونه­هایی از نظم­شکنی دینی شرعی و فرهنگی عرفی منتسب به حلاج یا بازنمایی مبتنی بر حذف و پوشیده­گویی، در خدمت گفتمان طرد و مشروعیت­زدایی از وی قرار گرفته­اند. دسته­ای هم در مقامی بینابین، بااینکه اغلب از حلاج دفاع کرده اند، در مواردی هم برخی از ابعاد منفی زندگی اش را بدون دفاع از او بازگفته اند. با نگاهی به موضع­گیری­های مذکور می­توان چنین پنداشت که نوع این نگرش ها مبتنی بر جهان معرفتی ایدئولوژیک گزارش­نویسان بوده است. از طرف دیگر، ضمن غلبه گفتمان قبول بر گفتمان طرد درباب حلاج، طرد مذکور بنابه جهت و شدت موضع­گیری­ها به معنای مصطح طرد نیست.

Keywords:

Mystical Narratives Biographical Reports/Accounts Discursive Plot Legitimization Delegitimization Hallaj , روایت های عرفانی , گزارش های تذکره ای , پی رنگ گفتمانی , مشروعیت بخشی , مشروعیت زدایی , حلاج