خوانش فضا بر مبنای نظریات فضا - قدرت فوکو (مطالعه موردی: میدان نقش جهان در عصر صفوی)

از دهه ۶۰ میلادی با اهمیت پیدا کردن مولفه های اجتماعی، فرهنگی و منافع انسانی در همه ابعاد، مفاهیمی نظیر قدرت در مباحث اجتماعی مطرح و به تبع آن وارد حوزه طراحی و برنامه ریزی محیط مصنوع نیز شد. در بررسی مطالعات جامعه شناختی انجام شده در مورد پیوند فضاهای ساخته شده و روابط قدرت، در قلمروی نظری نتایج گسترده و متنوعی به دست م یآید؛ لیکن آنچه در این میان توسط پژوهشگران معماری و شهرسازی کمتر مورد توجه قرار گرفته کاربست این نظریات در تحلیل محتوایی فضاهای ساخته شده است. این مقاله با هدف ایجاد ارتباطی کارا میان نظریات جامعه شناختی فضا و قدرت و تحلیل محتوایی فضاها در مطالعات شهری شکل گرفته و رویکرد نظری آن مبتنی بر آرای میشل فوکو ۱ درباره قدرت و فضا است. دستاورد این پژوهش چارچوبی تحلیلی است، با استفاده از نظریات فوکو در این حوزه، که با رویکرد شناخت شیوه های نفوذ در فضا توسط صاحبان قدرت، به عنوان ابزاری در فهم معانی مستتر در یک فضای شهری مورد استفاده قرار گرفته است. به نظر می رسد مکانیسم های فضایی که خود مشتمل بر دو شیوه ۱) نظارت و کنترل بر ساختار کالبدی فضا و ۲) تعریف الزامات عملکردی صریح آشکار یا غیر آشکار است، مهمترین ابزارهای طبقه قدرت در نفوذ به فضا و بازتولید قدرت حکومت هستند. این مکانیسم ها در تحلیل محتوایی میدان نقش جهان اصفهان در دوران شاه عباس صفوی، به آزمون گذاشته شده اند. این مقاله رویکردی کیفی دارد که فن گردآوری داده های آن بررسی اسناد و مشاهده است. داده ها در بخش نظری، از طریق مطالعه منابع کتابخانه ای و در مورد وضعیت میدان نقش جهان در زمان شاه عباس نیز با استفاده از فنون مشاهده و مطالعه منابع تاریخی دسته اول و دوم گردآوری شده اند. پژوهش از نظر شیوه تحلیل داده ها نیز یک پژوهش تاریخی محسوب می شود.

Keywords:

فضای شهری , قدرت , میشل فوکو , تحلیل محتوایی , میدان نقش جهان