بررسی کارآمدی یا ناکارآمدی «جهد» در برابر «عنایت» در منطق الطیر و مصیبت نامه عطار نیشابوری

عنایت در اندیشه عرفانی عطار موهبت خاصی است که در «ازل­الآزال» یا «پیشان» برای انسان رقم خورده است. با آنکه عطار آدمیان را برای رسیدن به کمال روحانی به جهدی مستمر دعوت می­کند؛ اما ازنظر وی جهد خالی از عنایت بی­ثمر است. مسئله اصلی این مقاله آن است که رابطه میان عنایت و جهد در اندیشه عرفانی عطار چگونه ترسیم شده است؟ آیا سعادت روحانی انسان از موهبت الهی حاصل می­شود یا از تلاش بنده؟ عطار ازیک طرف، رسیدن به سعادت را موهبت آن­سری دانسته است و جهد سالک را بی­تاثیر و بی­مقدار می­خواند، اما از طرف دیگر، سالک را به جهد فراوان فرامی­خواند. این دو رویکرد متناقض­نما را چگونه می­توان با هم جمع کرد؟ اگر عنایت آن­سری و عطای محض است؛ پس تلاش بنده چه ارزشی دارد و این همه دعوت برای جهد در آثار عطار چه معنایی دارد؟ از تحلیل­های صورت گرفته در این مقاله به­ دست آمد که در اندیشه عطار، جهد «شرط» عنایت است، اما «علت» عنایت نیست؛ بنابراین، هر عنایتی همراه با جهد است، اما هر جهدی همراه با عنایت نیست. جهد کارآمد، محصول عنایت و محفوف به دو عنایت «پیش از جهد» و «پس از جهد» است. فرض «جهد بی­عنایت» در اندیشه عطار مطرح شده است، اما فرض «عنایت بی­جهد» چندان جایگاهی ندارد. تحقق سعادت نزد عطار به سه عنصر اساسی «عنایت»، «پیر» و «جهد» بستگی دارد و برتری با عنایت است. هدف این پژوهش حل مسئله تعارض جهد و عنایت در نظام فکری عطار و بازخوانی پاسخ وی به این مسئله با روش توصیفی - تحلیلی است.

Keywords:

تصوف , عطار , ادبیات عرفانی , عنایت , جهد